منبع انوار

برخی از ویژگی‌های مهم این کتاب عبارت‌اند از: 1. اعتماد و اطمینان نویسنده به صحت مطالب و روایات آن، 2. دست‌رسی آسان به مسائل شرعی بر اساس منابع اصلی، 3. نگارش به سبک رایج در قرون اولیه اسلامى، 4. گسترگی مباحث و شمول آن نسبت ابواب مختلف فقهی‏، 5. استفاده از منابع دست اول روایی، 6. وجود حدود 6 هزار روایت در آن.

نویسنده کتاب من لا یحضره الفقیه، شیخ صدوق، ابو جعفر محمد بن على بن حسین بن بابویه قمى، از چهره‌‏هاى برجسته علماى شیعه در قرن چهارم هجرى است.

موضوع این کتاب، مجموعه روایات اهل بیت(ع) درباره مسائل فقهى و احکام شرعى است و شیخ صدوق در این کتاب روایات فقهى را که از دیدگاه خود صحیح و معتبر بوده جمع آورى نموده است. در این‌جا به برخی از مزایا و ویژگی‌های آن می‌پردازیم:

1. جایگاه کتاب من لایحضره الفقیه از نظر صحت مطالب و روایات آن

کتاب من لایحضره الفقیه در میان آثار موجود شیخ صدوق، از ویژگی خاصی برخوردار است. این کتاب، بزرگ‌ترین و مهم‌ترین اثر شیخ صدوق به شمار می‌­رود، و به اعتراف علما و دانشمندان، یکی از کتب اربعۀ معتبر شیعه محسوب می‌­شود که تا کنون مرجع و محل استفادۀ مجتهدان، فقها و خواص و عوام است. ده‌ها نفر از علما و فقهای شیعه آن‌را شرح کرده، بر آن حاشیه زده و به فارسی ترجمه کرده‌­اند.

در میان آثار به دست آمدۀ شیخ، فقط کتاب من لایحضره الفقیه کتاب جامعی در فقه و احکام مذهب شیعۀ جعفری است. دیگر آثار وی معمولاً با نام موضوعی مزین شده و بیانگر احادیثی هستند که در آن رشته و موضوع موجود بوده است.

یکی از ویژگی‌های مهم این کتاب آن است که اعتماد و اطمینان به صحت مطالب و روایات آن، به مراتب بیشتر از سایر آثار موجود وی است. شیخ در مقدمۀ کتاب این‌گونه آورده است: منظورم این بود که آن دسته از روایاتی را که بدان‌ها فتوا می‌­دهم و به صحت آنها حکم می­کنم، بیاورم و اعتقادم درباره­اش چنین است که حجت میان من و پروردگارم – که نامش و قدرتش و گرنه -، می­باشد. و همۀ آنچه که در این‌جا آورده­ام، از کتاب‌های مشهور و مورد اعتماد و مرجع استخراج کرده ­ام.[1]

از این رو، هر چند این کتاب روایی شمرده شده، ولی شیخ صدوق آن‌را یک کتاب فقهی اعتبار نموده است تا در مسائل شرعی بدان عمل کنند. اما در دیگر آثار شیخ چنین ضمانتی وجود ندارد، و شیخ صحت همۀ احادیث آنها را برعهده نگرفته است. البته، صحت مطالب مندرج در کتاب المقنع نیز تا حدی مانند کتاب من لایحضره الفقیه است، چنان‌که خود در مقدمۀ کتاب آورده است: مطالبی را که در این کتاب آورده­ام، از کتاب‌های اصولی که از مشایخ علما و فقهای ثقات و مورد اطمینان – رحمهم الله- بوده، استخراج شده است.[2]دربارۀ کتاب من لایحضره الفقیه باید گفت که هدف این نبوده است که مانند برخی از مؤلفان صرفاً احادیث مختلف را گردآوری کند و تشخیص صحت و سقم آن را به عهدۀ دیگران واگذارد، بلکه هدف وی گردآوری احادیث صحیح و مورد اعتماد بوده است. خلاصه، این کتاب همچون رساله­های عملیه­ای است که مجتهد در ابتدای آن تذکر می­دهد که عمل به آن مجزی است؛ ان شاءالله. [3]

2. دسترسی آسان به مسائل شرعی

شیخ صدوق این کتاب را به درخواست یکى از سادات بزرگوار شهر بلخ به نام شریف الدین ابو عبد الله محمد بن حسین، معروف به نعمت نگاشته است.

او از شیخ صدوق درخواست کرده بود مانند کتاب «من لا یحضره الطبیب» محمد بن زکریاى رازى در علم طب، او هم کتابى در علم فقه به نگارش درآورد تا مورد استفاده کسانى قرار گیرد که به علما و فقهاى بزرگ دست‌رسى ندارند و با مراجعه به آن بتوانند به احکام شرعى و وظایف خود آگاه گردند.[4]