راه محاسبه نفس در نامه امیر مومنان (ع) به امام حسن (ع)

"مشرب مهر، روشهای تربیت در نهج البلاغه" عنوان کتابی است به قلم دکتر مصطفی دلشاد تهرانی، پژوهشگر دینی. در این کتاب مولف کوشیده است تربیت نفس و رسیدن به صلح و آرامش درون را از منظر امام علی علیه السلام در نهج البلاغه بازگو کند و روش مراقبت از نفس در برابر هر آنچه درون آدمی را به آشوب و ویرانی می کشاند بازگو کند اما با این همه در اثنای بحث گاه از بزرگان معاصر یا آیات و روایات هم بهره برده تا بحث خود را کامل تر به روی علاقمندان عرضه کند. آنچه در ادامه می آید سلسله بحث هایی در این باره است.  

خود را بسنجید پیش از آن که سنجیده شوید

سومین اقدام در مراقبه الهی، محاسبه است؛ یعنی انسان در هر شبانه روز وقتی را معین کند که در آن به حساب نفس خویش برسد و کرده ها و ناکرده ها، طاعتها و معصیتها را رسیدگی و حسابرسی نماید؛ و خود حساب خویش را برسد، پیش از آنکه فرصت بگذرد و امکان اصلاح و اقدام از آدمی گرفته شود و به حسابش برسند؛ به بیان علی علیه السلام: "عباد الله، زنوا أنفسکم من قبل أن توزنوا، و حاسبوها من قبل أن تحاسبوا / بندگان خدا! (کردار و گفتار) خود را بسنجید، پیش از آنکه آن را بسنجند، و حساب نفس خویش را برسید، پیش از آنکه به حسابتان برسند."
خردمندی اقتضا می کند که آدمی از فرصت داده شده در زندگی این جهانی به خوبی بهره ببرد؛ و انسان تا به عملکرد خود نپردازد و ضعفها و قوتهایش را بررسی نکند، امکان اصلاح و تصحیح مسیر و شکرگزاری نمی یابد.

فرصت شناسی در نامه امیر المومنین (ع) به امام حسن (ع)

امیر مؤمنان علیه السلام در نامه تربیتی خود به فرزندش حسن علیه السلام چنین یاد آور شده است: "بادر الفرصة قبل أن تکون غصة / فرصت را غنیمت دان پیش از آنکه از دست برود و اندوهی گلوگیر شود."

 از جمله عوامل تعیین کننده در سود و زیان آدمی در زندگی، محاسبه خویش است. آن که به حساب خود می رسد، می تواند از فرصتها بهره مند شود و آن که از این امر غفلت می ورزد، خود را تباه می سازد، چنانکه امیر مؤمنان علیه السلام فرمود: "من حاسب نفسه ربح، و من غفل عنها خسر / آن که حساب نفس خود کرد سود برد، و آن که از آن غافل ماند زیان دید."
البته این محاسبه باید به درستی صورت گیرد و در همه جوانب زندگی آدمی جاری شود. از امام عسکری علیه السلام روایت شده است که شخصی از امیر مؤمنان علی علیه السلام پرسید: چگونه انسان خود را محاسبه کند؟ حضرت فرمود: "اذا أصبح ثم أمسی رجع الی نفسه و قال یا نفس، ان هذا یوم مضی علیک لا یعود الیک أبدا، و الله سائلک عنه فیما أفنیته، فما الذی عملت فیه؟ أذکرت الله أم حمدته؟ أقضیت حق أخ مؤمن؟ أنفست عنه کربته؟ أحفظته بظهر الغیب فی أهله و ولده؟ أحفظته بعد الموت فی مخلفیه؟ أکففت عن غیبة أخ مؤمن بفضل جاهک؟ أأعنت مسلما؟ ما الذی صنعت فیه؟ فیذکر ما کان منه فان ذکر أنه جری منه خیر حمد الله عز و جل و کبره علی توفیقه، و ان ذکر معصیة أو تقصیرا الستغفر الله عز و جل و عزم علی ترک معاودته / چون انسان شب را به روز و روز را به شب می آورد، شبانگاه باید به خویش باز گردد و به خود بگوید: امروزت گذشت و دیگر باز نمی گردد و خداوند از او پرسش خواهد کرد که این روز را چگونه سپری کردی و در آن چه کاری انجام دادی؟ آیا خدا را یاد کردی و آیا سپاس او را به جای آوردی؟ آیا حق برادر مؤمنت را ادا کردی؟ آیا گرفتاری او را رفع نمودی؟ آیا در نبود او از خانواده و فرزندانش نگهداری کردی؟ آیا پس از مرگش بازماندگانش را رسیدگی کردی؟ آیا با گذاشتن آبروی خود دیگران را از بدگویی نسبت به برادر مؤمنت باز داشتی؟ و آیا مسلمانی را یاری کردی؟ بالاخره دراین روزی که گذشت چه کردی؟ پس باید تمام آنچه را در این روز انجام داده است به یاد آورد، پس اگر کاری نیک از او سر زده است خدا را سپاس گزارد و او را بر این توفیق تکریم و تعظیم نماید، و اگر در میان آنچه انجام داده است، گناهی یا کوتاهی ای یافت، از خدا آمرزش بخواهد و تصمیم بگیرد که دیگر بدان سوی نرود."