عوامل سلب توفیق نماز صبح و نماز شب
عوامل مادی:
فقدان برنامه‌ریزی و نظم در زندگی
از مهم‌ترین عوامل مادی كه مانع از توفیق درك نماز صبح می‌گردد، فقدان برنامه‌ریزی و نظم در زندگی می‌باشد مانند فقدان برنامه‌ای منظم برای خواب و یا ایجاد مشغله‌های پراكنده و فراتر از توانایی‌های خود كه نتیجه‌ای جز ایجاد خستگی مفرط ندارد.
پرخوری در شب
علتی دیگر خواب طولانی و سنگین پرخوری در شب می‌باشد. حضرت عیسی (ع) خطاب به بنی اسرائیل فرمود: «ای بنی اسرائیل! خوردن خود را زیاد نكنید، زیرا هر كس بر خوردن خود بیفزاید، بر خوابیدن خود هم می‌افزاید و هر كس كه بر خواب خود بیفزاید، از نماز كم می‌گذارد (و در نتیجه) در زمره غافلان نوشته می‌شود.»1
كسلی و تنبلی افراد
غرق شدن در مسایل مادی و دنیویی
حضرت عیسی(ع) نقش دنیا‌زدگی را در بی‌حوصلگی افراد نسبت به عبادات، این‌چنین ترسیم می‌نماید: هم‌چنان كه بیمار بر غذاى لذیذ نگاه می‌كند و به‌‌دلیل شدت درد لذّت آن را نمىچشد، هم‌چنان فرد عاشق مال دنیا، نه لذّتى از عبادت مىبرد و نه شیرینى و حلاوتش را مىچشد.2
خوردن غذاهای نامناسب در شب
برخی از غذاها به گونه‌ای می‌باشند كه اعصاب و بدن را سست می‌نمایند. لذا اگر شب‌ها از ماست، دوغ، كشك و مانند آن استفاده شود، خواب بر انسان چیره می‌شود؛ همین‌طور خوردن غذاهای چرب و سنگین موجب سنگینی خواب می‌گردد و این امور باعث می‌شود انسان برای بیدار شدن از خواب دچار مشكل گردد.
عوامل معنوی:
ضعف در خداشناسی
یكی از مهم‌ترین عوامل معنوی كه موجب می‌شود تا انسان نسبت به نماز صبح به سختی از خواب بیدار گردد، عدم معرفت و شناخت نسبت به خداوند متعال و الطاف وی می‌باشد .فرض كنید اگر با یكی از مسؤولین كه حل مشكل‌تان در دست اوست قراری گذاشته‌اید، و یقین دارید كه وی در همان ساعت مقرر منتظر شما است، آیا واقعا شب به راحتی می‌خوابید و دیر بر سر قرار حاضر شده و یا با كسلی با وی مواجه می‌شوید؟
حضرت عیسی (ع) نقش دنیا‌زدگی را در بی‌حوصلگی افراد نسبت به عبادات، این‌چنین ترسیم می‌نماید: هم‌چنان كه بیمار بر غذاى لذیذ نگاه می‌كند و به‌‌دلیل شدت درد لذّت آن را نمىچشد، هم‌چنان فرد عاشق مال دنیا، نه لذّتى از عبادت مىبرد و نه شیرینى و حلاوتش را مىچشد.
وضو گرفتن، خواندن سوره‌های توحید و معوذتین، ذكر صلوات و تسبیحات اربعه و تسبیح حضرت زهرا (س)، آیت‌الكرسی، به‌‌خصوص خواندن آیه آخر سوره كهف و نیز توسل به امام زمان(عج) برای محروم نماندن از فیض نماز اول وقت و ... از جمله اموری است كه خواب مؤمن را همراه با هدف و انگیزه می‌كند و این توجه و هدف‌مندی در بیداری صبح تأثیرگذار خواهد بود .
اگر انسان واقعا نسبت به الطاف الهی كم‌ترین معرفتی داشته باشد و بداند كه كسی كه قرار است به هنگام نماز با وی صحبت كند همانی است كه ما را از نیستی به دنیا آورده و تمامی نعمت‌های خود را نیز بر ما ارزانی داشته تا به نهایت كمال و درجات بالای بهشتی دست پیدا كنیم، اوست كه اختیار كمی و زیادی روزی ما را دارد؛ او همانی است كه مرگ و زندگی ما در ید قدرت اوست و... با این حال آیا نسبت به نماز با بی‌حالی برخورد خواهیم كرد و یا آن‌كه سر از پا نشناخته و با تمام وجود به اقامه نماز عاشقانه خواهیم پرداخت .
گناه
اعمال و رفتاری كه انسان در طی روز انجام می‌دهد نقش بسیار مهمی در توفیق انسان نسبت به عبادات دارد یعنی هر چه در طی روز كارهای شایسته از انسان سر بزند توفیقات انسان نیز برای اعمال خوب دیگر بیش‌تر فراهم می‌شود و هر چه به گناه آلوده شود، توفیق اعمال خوب از وی سلب می‌گردد ؛ لذا باید نسبت به این مسأله بسیار حساس بود تا بواسطه گناه درك لذت سحرخیزی را از دست نداد.
بعضی از گناهان كه معمولاً دامن‌گیر جوانان می‌باشد از قرار ذیل است:
-دیدن صحنه‌ها و تصاویر غیر اخلاقی از طریق اینترنت، ماهواره، تلفن همراه و...
- چشم‌چرانی، استفاده از غذاهایی كه حلال نیستند.
- دروغ گفتن ـ استهزاء و تحقیر دیگران ـ ایجاد مزاحمت و آزار هم‌كلاسی‌ها و یا هم‌خوابگاهی‌ها
ضعف اراده
سحرخیزی اراده و عزم می‌خواهد. دوست داشتن تنها كافی نیست، باید با تصمیم جدی خوابید. ضعف اراده از مهم‌ترین عوامل محروم ماندن از سحرخیزی می‌باشد. باید با این ضعف و سستی اراده مبارزه كرد. امام علی (ع) می‌فرمایند: «ضادوا التوانی بالعزم»3 به وسیله عزم، با سستی مبارزه كنید.«
با توجه به آن‌چه گفته شد راه‌كارهای حل این مشكل در هفت محور قابل ارائه می‌باشد:
اول: فعالیت‌های روزانه
1ـ تنظیم برنامه‌ای منسجم و منظم جهت جلوگیری از خستگی مفرط
2ـ انتقال فعالیت‌های شبانه به بعد از نماز صبح چرا كه معمولا این‌گونه فعالیت‌ها تا پاسی از شب به طول می‌انجامد و باعث خواب ماندن از نماز صبح می‌شود، اما با انتقال این فعالیت‌ها به بعد از نماز صبح علاوه بر از دست ندادن نماز ، بازدهی بیش‌تری نیز نسبت به فعالیت‌های خود كسب می‌نماییم.
3ـ از سیستم مراقبه، مشارطه، محاسبه استفاده كنید، یعنی با خود شرط نمایید كه گناهی انجام ندهید، سپس در طول روز مراقب اعمال خویش باشید و شب محاسبه كنید تا ببینید تقوی را رعایت نموده‌اید و در طول روز آیا گناهی مرتكب شده‌اید و در صورتی كه تقوی را رعایت ننموده‌اید، توبه نموده و با خود شرطی را بگذارید تا دیگر مرتكب آن گناه نشوید.
سعی كنید همیشه رأس یك ساعت خاص از خواب بیدار شوید بیدار شدن از خواب در یك ساعت خاص می‌تواند سبب ایجاد عادت برای بیداری در آن ساعت در بدن شود و فراموش نكنید سحرخیزی تنها یك عادت است.
4ـ تماشاى صحنه و فیلم‌هاى مبتذل و آلوده به گناه و همین‌طور رفتن به محیط‌هاى نامناسب را ترك نمایید .
5ـ از گفت‌و‌گو با جنس مخالف، نگاه كردن به آن‌ها، خندیدن در منظر نامحرم جداً خودداری كنید.
6ـ از آن‌جا كه ممكن است ارتكاب برخی از گناهان به دلیل عدم اطلاع از آن‌ها باشد، لذا جهت فراگیری واجبات و محرمات دینی مطالعه بیش‌تری نموده و به كتاب‌های ذیل مراجعه فرمایید:
- مطالعه رساله عملیه مرجع تقلید خود
-پرسش و پاسخ دانشجویی شماره 18 (احكام نگاه و پوشش(
-كتاب واجبات و محرمات در شرع اسلام، آیت‌الله مشكینی ، دفتر نشر الهادی، 1378.
- گناهان كبیره، شهید دستغیب
دوم: خوراك شبانه
در خصوص خوراك شبانه نكات زیر را رعایت فرمایید:
1ـ شام را در ابتدای شب بخورید، زیرا هر چه وقت خوردن شام به اول شب نزدیك‌تر بوده و با وقت خواب فاصله داشته باشد هم خواب راحت‌تری خواهید داشت و هم برای نماز صبح با مشكل كم‌تری مواجه خواهید شد.
2ـ قبل از خواب چیزی نخورید:اگر در فاصله زمانی كم‌تر از دو ساعت به خوابیدن، چیزی بخورید و بعد به رختخواب بروید، بدن شما درگیر هضم غذا خواهد بود و این امر می‌تواند در خواب شما اختلال ایجاد كند و یا اصلاً زمان به خواب رفتن‌تان را طولانی كند.
3ـ سعی كنید زود بخوابید، زیرا تحقیقات نشان داده است كه خواب یك سوم ابتدای شب كامل‌تر و با آرامش‌تر می‌باشد و لذا خستگی را از تن انسان، بهتر خارج می‌كند.
4ـ پرخوری نكنید: باید از افراط و تفریط در خوردن پرهیز شود. كم خوری غیر از نخوردن یا بد خوردن است. میزان كم‌خوری را رسول اكرم (ص) چنین می‌فرمایند: «كُلْ وَ أَنْتَ تَشْتَهِی وَ أَمْسِكْ وَ أَنْتَ تَشْتَهِی؛ در حالی‌كه اشتها داری، بخور و در حالی‌كه (هنوز) اشتها داری، از خوردن دست بكش.»4
5ـ غذای مناسبی میل نمایید: كیفیت غذا به گونه‌ای باشد كه اعصاب و بدن سست نشود. شب‌ها از ماست، دوغ، كشك و مانند آن استفاده نشود یا در كنار آن‌ها چند دانه خرما یا كشمش یا مویز و مانند آن تناول شود. هر كس باید با توجه به مزاج خود، برنامه غذایی مناسبی برای خود داشته باشد. دقت كنید چه غذاهایی قوت می‌بخشد، چه غذاهایی سستی و نسبت به چه غذاهایی حساسیت دارید. مثلاً خرما برای بعضی مزاج‌ها سازگار نیست، زیرا موجب جوش صورت و دمل می‌شود.
6ـ از خوردن مال حرام پرهیز نمایید:یكی از مهم‌ترین عوامل معنوی كه موجب می‌شود تا انسان نسبت به نماز صبح به سختی از خواب بیدار گردد، عدم معرفت و شناخت نسبت به خداوند متعال و الطاف وی می‌باشد .
سوم: چگونگی خواب و استراحت برای بیدار شدن در سحر
1ـ زود بخوابید: بگونه‌ای برنامه‌ریزی نمایید كه حداكثر ساعت ده شب در رختخواب خود باشید .
آداب خواب را رعایت كنید، از جمله: وضو گرفتن، خواندن سوره‌های توحید و معوذتین، ذكر صلوات و تسبیحات اربعه و تسبیح حضرت زهرا (س)، آیت‌الكرسی، بخصوص خواندن آیه آخر سوره كهف و نیز توسل به امام زمان(عجل‌الله‌تعالی‌فرجه‌الشریف) برای محروم نماندن از فیض نماز اول وقت.
2ـ خواب قیلوله و قبل از ظهر ـ كه استحباب شرعی هم دارد ـ ترك نشود. این خواب مختصر، ولی بسیار مفید است. اگر قبل از ظهر میسر نیست با فاصله‌ای بعد از ناهار انجام گیرد. اگر اصلاً خواب روز میسر نیست، حداقل باید دقایقی دراز كشید.
پیامبر گرامی اسلام (ص) فرمود: از خوردن غذاى سحر براى روزه روز كمك بگیرید و از خواب قیلوله براى بیدارى یارى بخواهید.5
3ـ محل استراحت خود را طورى طراحى و انتخاب كنید كه مُشرف به پنجره و فضاى باز باشد تا تغییرات جوّى (رنگ آسمان و تغییرات نور و هوا) براى شما ملموس باشد.
4ـ اگر اطرافیان شما دیر مىخوابند، شما سعى كنید محل خواب خود را در جایى كه سر و صداى كم‌ترى دارد و مزاحمتى براى شما نیست انتخاب كنید و هر چه‌قدر زودتر بخوابید و هرچه خواب شما با آسودگى و در محیطى آرام صورت گیرد، بالطّبع برخاستن شما براى كارهاى صبح، بهتر و و مقدورتر خواهد شد.
یكى از عللى كه سبب خواب ماندن در صبحها مىشود این است كه روح و جسم انسان از لحاظ كمى و كیفى از استراحت كافى برخوردار نیست. حداقل 6 ساعت خواب براى یك انسان مورد نیاز است. در این مدت زمان بدن باید طورى به خواب برود كه استراحت عمیق احساس شود. اگر انسان بعد از این نوع استراحت، خود انگیز از خواب بیدار شد این نشان‌گر خواب و استراحت به اندازه و مطلوب است.
5ـ محیط خواب‌تان را برای بیدار شدن مساعد كنید:جایی كه در آن می‌خوابید و صبح قرار است در آن بیدار شوید خودش می‌تواند یك عامل برای سحرخیزی باشد. هر چند این عامل در افراد مختلف متغیر است اما مثلا داشتن یك اتاق خواب منظم و مرتب و تمیز می‌تواند بسیار در سحرخیز بودن شما موثر باشد و نظم این اتاق سبب شود كه شما احساس كنید، سر زمانی كه با خود قرار گذاشته‌اید باید از خواب بیدار شوید.
6ـ بر تمرین دادن بدن اصرار داشته باشید: سعی كنید همیشه رأس یك ساعت خاص از خواب بیدار شوید بیدار شدن از خواب در یك ساعت خاص می‌تواند سبب ایجاد عادت برای بیداری در آن ساعت در بدن شود و فراموش نكنید سحرخیزی تنها یك عادت است.
7ـ به بدن خود گوش دهید: بدن شما خیلی خوب می‌تواند احتیاجاتش را به شما اطلاع دهد، اگر هنگامی كه صبح از خواب بیدار می‌شوید هنوز احساس خستگی می‌كنید سعی كنید شب‌ها زودتر به رختخواب بروید. بدن شما كم كم یك الگوی معین برای خوابیدن و بیدار شدن پیدا می‌كند و كاملاً بر آن منطبق خواهد بود.
9ـ آداب خواب را رعایت كنید، از جمله: وضو گرفتن، خواندن سوره‌های توحید و معوذتین، ذكر صلوات و تسبیحات اربعه و تسبیح حضرت زهرا (س)، آیت‌الكرسی، بخصوص خواندن آیه آخر سوره كهف و نیز توسل به امام زمان(عج) برای محروم نماندن از فیض نماز اول وقت و... از جمله اموری است كه خواب مؤمن را همراه با هدف و انگیزه می‌كند و این توجه و هدف‌مندی در بیداری صبح تأثیرگذار خواهد بود. البته اگر بجا آوردن همه آداب خواب برای‌تان سخت است، به هر میزان كه مقدورتان می‌باشد انجام دهید.
1. ورام ابن ابى فراس، مجموعة ورام (تنبیه الخواطر)، مكتبه فقیه، قم، اول، ج1، ص47.
2. حسن‌بن‌شعبه حرّانى، تحف العقول، بهراد جعفرى، اسلامیه، تهران، 1380 ش، اول، ص483.
3. عبدالواحد تمیمى آمدى، تصنیف غرر الحكم و درر الكلم، دفتر تبلیغات، قم، 1366 ش، اول، ص476.
4. بحار الأنوار، ج59، ص290.
5. شیخ حسن دیلمى، إرشاد القلوب إلى الصواب، شریف رضى، قم، 1412 ق، اول، ج1، ص91.
سید‌مصطفی علم‌خواه