مقتلی که شاهزاده قاجار برای امام حسین(ع) نوشت

وارث: 

ابوالفضل هادی‌منش، نویسنده و پژوهشگر به بهانه بازنویسی و تحقیق مقتل قمقام زخار فرهاد میرزای قاجار اظهار داشت: همواره بنا داشتم مقتلی جامع و کامل برای واقعه عظیم عاشورا بنویسم و نام آن را مقتل مستند بگذارم و صرفاً مطالبی را در آن بیاورم که از هر حیث، کامل و معتبر باشد اما هر بار به بهانه‌ای این کار، به عقب می‌افتاد و گاه، با دیدن برخی آثار وزین و کافی در این عرصه، انگیزه از دست می‌رفت و با وجود آن آثار، ضرورت انجام کاری دیگر، کمتر رخ می‌نمود تا اینکه در جلسه‌ای که خدمت تنی چند از اساتید تاریخ بودم، سخن از این اثر ارزشمند به میان آمد که دارای تمایزهای گوناگون است.

مقتلی که برترین نسخه شیعی است

وی با اشاره به اینکه انگیزه‌ام برای این کار زمانی بیشتر شد که شنیدم آیت‌الله جعفر سبحانی از مراجع عظام تقلید، این کتاب را برترین مقتل شیعه خوانده است، تصریح کرد: انجام کار روی این مقتل، حدود سه سال طول کشید و الحق چه سال‌های خوبی بود. یک بار دیگر، واقعه عاشورا برایم بازخوانی شد و تمام رویدادها و گزارش های آن مرور گردید. موفق شدم حماسه عارفانه عاشورا را به قلم خودم برای مخاطبان به نثر روان امروزی، بازگردانی کنم.

مقتلی کامل، شایسته و معتبر خطاب می‌شود

هادی‌منش در معرفی این اثر گفت: قمقام زخار و صمصام بتار به معنی «دریای آکنده و شمشیر برنده» مقتلی فارسی نوشته معتمدالدوله فرهاد میرزا پسر عباس میرزا ولیعهد فتحعلی شاه قاجار است. این کتاب به تفصیل، به شرح احوال امام حسین(ع) اعم از بیان حوادث و وقایع زمان تولد تا شهادت حضرت پرداخته و در سال ۱۳۰۳ قمری به قرائت روایی و تاریخی نگارش یافته است. نویسنده با نثر خاص دوره قاجار (نثر متکلف) واقعه کربلا پرداخته است. در یک تقسیم بندی کلی، علاوه بر کتاب‌های عمومی مربوط به تاریخ و ادب (همچون دیوان اشعار) چندگونه نوشتار درباره قیام کربلا به چشم می‌خورد که فهرست وار عبارتند از: کتاب‌های مقتل از نویسندگانی چون ابومخنف، نهاوندی، ثقفی، ابن نباته، ابن نعمه و... که حداقل به زبان عربی و فارسی حدود ۴۸ مقتل، شناسایی شده و به طور قطع (چنانچه تفحصی همه جانبه صورت گیرد) تعداد آن بیش از این خواهد بود. با این همه، یکی از پرآوازه‌ترین کتاب‌های تألیفی در قرون اخیر، کتاب قمقام زخار و صمصام بتار است که از آن با عنوان مقتلی کامل، شایسته و معتبر تعبیر کرده‌اند. این مجموعه با آن که نزدیک به یک و نیم قرن از تألیف آن می‌گذرد، همچنان تازگی مضامین و انسجام مطالب و استحکام تألیف به ضمیمه اطلاعات گسترده و سودمند در آن به چشم می‌خورد.

ویژگی‌های مقتل قمقام زخار 

این نویسنده و پژوهشگر تصریح کرد: فرهاد میرزا در نگارش این اثر، تلاش کرده از منابع معتبر شیعه و سنی تمثیل‌های فارسی و عربی نیز استفاده کرده است. او در برخی موارد، به نقد تاریخی هم پرداخته و جریاناتی مانند قیام توابین و مختار را به طور مفصل آورده است. اهم مباحث این کتاب عبارت است از: جلوگیری از نشر فضایل اهل بیت(ع) توسط خلفا بویژه معاویه، اخبار و احادیث ولادت امام حسین(ع)، تأویل آیات مربوط به شهادت امام حسین(ع)، اخبار پیامبر و امامان(ع) از  شهادت امام حسین(ع)، کشته شدن حجر بن عَدی و عمرو بن حمق خزاعی، خروج امام از مکه، ورود ایشان به کربلا، رویارویی سپاه امام حسین(ع) با سپاه کوفه، شهادت امام و پاره‌ای از موعظه‌ها و خطبه‌های امام، قیام توابین و قیام مختار و...

وی اضافه کرد: نویسنده قصایدی را درباره امام حسین(ع) از سید حمیری، َفَرَزدق، سلیمان بن بّته، َنجاشی، هند بنت زید انصاری، ِطّرماح بن عدی و... در خلال مباحث تاریخی آورده است. از نقاط قوت کتاب می توان به مواردی همچون؛ استفاده فراوان و مستمر از منابع معتبر اهل سنت و شیعه؛ اهتمام نویسنده به نقد و تحلیل برخی از نقل‌های تاریخی؛ انصاف نویسنده در نقد و تحلیل‌ها و دوری از جانبداری؛رعایت امانت در نقل‌ها؛ جامعیت مطالب از آغاز زندگانی امام حسین(ع) تا رویدادهای پس از شهادت؛ پرهیز از اطناب و جذاب‌سازی مطالب با ذکر اشعار و مثل‌ها اشاره کرد.

فرهاد میرزا که بود؟

هادی‌منش با اشاره به شخصیت فرهاد میرزا  نویسنده این کتاب گفت: فرهاد میرزا ( ۱۳۰۵ -۱۲۳۳ق،) عموی ناصرالدین شاه، فرزند عباس میرزا و نوه فتحعلی‌شاه قاجار است. او فردی دانشمند، شاعر، نویسنده و حاکمی متدین و باکفایت در عصر قاجار بود که تاریخ، از کارنامه سیاسی و علمی او، در مجموع، قضاوتی مثبت دارد. نویسنده کتاب، از جمله افرادی است که او را صاحب شمشیر و قلم و از مفاخر رجال عصر دانسته‌اند. وی پسر پانزدهم عباس میرزا نایب السلطنه، عموی ناصرالدین شاه، مردی فاضل و حاکمی مقتدر و ثروتمند بوده است. او از شاگردان قائم مقام فراهانی بوده است. درباره‌اش نوشته‌اند: «فرهاد میرزا، دست پرورده ادب، علم، سیاست، فضیلت، کتاب دوست و ادب دوست بار آمد. همچنین وی را مردی سیاسی و ادیب به شمار آورده‌اند که خدمات دینی بسیار شایسته به کشور اسلام کرد.

این نویسنده اضافه کرد: فرهاد میرزا، آثار متعددی در زمینه‌های تاریخ، جغرافیا، شعر و ادب از خود به جای گذاشته مهمترین تألیفات وی عبارتند از: کنز الحساب، جام جم، قمقام زخار و صمصام بتار، سفرنامه زنبیل، نصاب انگلیسی، منشآت، دیوان اشعار، یادداشت‌ها، تصحیح و قیود و اضافاتی بر کتاب وفیات الاعیان ابن خلکان. وی علاوه بر تألیف کتاب‌های متعدد، بویژه بر جای گذاشتن سفرنامه و قمقام زخار، علاقه زیادی به فرهنگ پژوهی داشت. او دستور داد چندین اثر از کتاب‌های نفیس را نسخه برداری نمایند. کتاب احکام جهاد، بدایع اللغه، المعجم فی معاییر اشعار العجم، دیوان خاقانی، تحفه العراقین خاقانی و تذکرة الخواص ابن جوزی از جمله آن‌هاست.

وی افزود: فرهاد میرزا، نزدیک به چهل سال از عمر خود را به امور دیوانی و مشاغل اداری گذراند و از آن جمله به حکمرانی مناطقی چون لرستان، فارس، خوزستان، کردستان و همدان مشغول بود و پنج ماه در غیاب ناصرالدین شاه و صدر اعظم میرزا حسین خان سپهسالار در سفر اول به فرنگ، در سال  ۱۲۹۰قمری از حکومت کردستان به پایتخت احضار شد و به عنوان نایب السلطنه یا کفیل صدر اعظم با اختیارات تام اداره امور کشور را به عهده داشته است. همچنین او فردی فوق العاده مذهبی و حیثیت دوست بوده و در واقع خود را تالی شاه می‌دانست. راولنس او را مردی سلیم النفسْ و باهوش و خوش ْ برخورد و یک آدم وطن پرست معرفی کرده است.

پایان مقتل همزمان با پایان عمرش شد

هادی‌منش با اشاره به اینکه عمر این شاهزاده با پایان یافتن تألیف این کتاب، پایان پذیرفت و به ُحسن و خیر عاقبت نایل شد، تصریح کرد: فرهاد میرزا در  ۱۳۰۵ قمری یعنی چند ماه پس از پایان تألیف این کتاب، درگذشت و پیکرش با تشریفات کامل از تهران به سمت عتبه مقدسه کاظمین به حرکت آمد و به خاک سپرده شد.

 

انگیزه شاهزاده قاجار از تالیف این کتاب

این نویسنده و پژوهشگر با اشاره به انگیزه این شاهزاده قاجار از تالیف این مقتل گفت: فرهادمیرزا در مقدمه کتاب، اشاره می‌کند که از جوانی، نیت نگارش کتابی خالی از حشو و زواید در احوال آن حضرت از ولادت تا شهادت را داشته است. او در مقدمه و دیباچه کتاب، ضمن آنکه پایبندی خود را به لحاظ دینی و تاریخی به حرکت حسینی نشان می‌دهد، فکر تألیف و تصنیف چنین مجموعه‌ای را مربوط به دوران جوانی خود می‌داند. او به ماجرایی اشاره می‌کند که در سال ۱۲۹۳ قمری به هنگام بازگشت از سفر حج از طریق دریا، برای او روی داده که در این حادثه، دریا طوفانی و متلاطم شده و او به امام حسین (ع) متوسل می‌شود و نذر می‌کند اگر زنده بماند، چنین کتابی را بنویسد. او در نگارش این کتاب به بیش از صد کتاب معتبر استناد داده است که از ویژگی‌های ارزشمند آن محسوب می‌شود. چاپ سنگی این کتاب، در کتابخانه شماره دو کتابخانه ملی (ایران‌شناسی و اسلام‌شناسی) موجود است. 

چرا این کتاب بازنویسی شد؟

وی با اشاره به انگیزه خود برای بازنویسی و تحقیق درباره این کتاب افزود: با توجه به بیانات علما و جایگاه ویژه این کتاب، همچنین عدم طبعی آراسته و متناسب با محتوای ارزشمند آن، محقق این کتاب، بر آن شد تا این اثر را با اشارت و مشورت اساتید تاریخ، آیت‌الله یوسفی غروی و نیز حجت‌الاسلام مهدی پیشوایی بازنویسی و تحقیق کند. ویژگی‌هایی که بازنویسی و تحقیق این اثر دارد عبارت است از: بازنویسی متن متکلف آن به نثر روان امروزی جهت دسترسی آسان به محتوای کتاب؛ تحقیق مطالب از منابع متعدد (فراتر از منابع کتاب اصلی) و ارجاع به صورت پاورقی؛ ترجمه متون عربی کتاب؛ حذف حشوها و مطالب زاید و غیرضروری برای مخاطب امروزی مانند توضیح در خصوص واژه ها که معمول متون قدیمی بوده است. همچنین آیت‌الله محمدهادی یوسفی غروی نیز برروی این کتاب یک تقریظ داشته‌اند.
منبع: مشرق نیوز