آیت‌الله سبحانی؛ هماهنگی قول و فعل مهمترین شرط تبلیغ است

آیت‌الله سبحانی در پیامی به کنفرانس تبلیغ در مشهد به تبیین شرایط تبلیغ بر اساس آیات قرآن پرداخت. هماهنگی قول و فعل مهمترین شرط تبلیغ است و باید هر مبلغ با خود بیاندیشد حضور من در میان این جمعیت در استحکام باورهای دینی در میان مردم تا چه حدی مؤثر بوده است. متن پیام این مرجع تقلید بدین شرح است:
 
بسم الله الرحمن الرحیم
 
الحمد لله رب العالمین و الصلاة و السلام علی نبیه محمد و آله الاطیبین.
 
گردهمایی روحانیون مبلغ در سرزمین خراسان رضوی در کنار مرقد مطهر امام علی بن موسی الرضا(ع) فرصتی است تا نگاهی به مقوله تبلیغ و وظائف و ویژگی‌های یک مبلغ ربانی داشته باشیم؛
 
قرآن کریم مهم‌ترین رسالت انبیاء الهی را ابلاغ و رساندن پیام دین می‌داند. تبلیغ از دیدگاه دین، صرف اعلام و انتقال پیام نیست بلکه هدف آن تحول و تاثیرگذاری در جامعه در جهت دستیابی انسان ها به حیات طیبه، نیل به سعادت ابدی در سایه توحید و دیگر معارف ناب اسلام و اتمام حجت بر ستم پیشگان است. تکامل‌ و تعالی‌ فکری و معنوی و مادی انسان‌ها استحکام ایمان و آثار در قلوب مخاطبان و جلوگیری از انحرافات اعتقادی، فرهنگی و اجتماعی در گرو تبلیغ صحیح دین است. برای این منظور باید مبلغ دارای اوصاف و ویژگی‌هایی بوده و از روش‌های صحیح استفاده کند که در زیر به اهم آنها اشاره می‌کنیم:
 
۱. مواد و محتوای تبلیغ باید هماهنگ با فطرت و عقل و برخوردار از منطق مستحکم در قالب بیان شیوا که ناشی از خیر خواهی باشد عرضه گردد. در آیه کریمه: «ادْعُ إِلَی سَبِیلِ رَبِّکَ بِالْحِکْمَةِ وَ الْمَوْعِظَةِ الْحَسَنَةِ وَ جَادِلْهُمْ بِالَّتِی هِیَ أَحْسَنُ إِنَّ رَبَّکَ هُوَ أَعْلَمُ بِمَنْ ضَلَّ عَنْ سَبِیلِهِ وَ هُوَ أَعْلَمُ بِالْمُهْتَدِینَ»[۱] این مطلب به صورت یک دستور قطعی بیان شده است. بر این اساس باید محور سخنان مبلغ دینی آیات قرآن کریم و سخنان پیامبر اکرم(ص) و اهل بیت(ع) بر اساس منابع معتبر و همچنین مدرکات عقل و بینش صحیح و همچنین سخنان علمای پیشین که مورد تأیید اکثریت ایشان میباشد بوده نه مطالب سست و غیر قابل استناد از دیدگاه عقل و شرع.
 
۲. یکی از شرائط مهم تبلیغ هماهنگی بین قول و عمل است باید هر مبلغ با خود بیاندیشد حضور من در میان این جمعیت در استحکام باورهای دینی در میان مردم تا چه حدی موثر بوده است. قطعا این تاثیر منوط به رفتار و تقوای او در گفتار و کردار است در غیر این صورت ضرر وی به اسلام و دین بیشتر از نفعش خواهد بود. چنان که قرآن کریم این ویژگی را از زبان حضرت شعیب چنین بیان کرده است: «وَ ما أُریدُ أَنْ أُخالِفَکُمْ‌ إِلی‌ ما أَنْهاکُمْ عَنْهُ إِنْ أُریدُ إِلاَّ الْإِصْلاحَ مَا اسْتَطَعْتُ وَ ما تَوْفیقی‌ إِلاَّ بِاللَّهِ عَلَیْهِ تَوَکَّلْتُ وَ إِلَیْهِ أُنیب» [۲] و کار کسانی را که تبلیغ آن ها با عمل ایشان فاصله ناشی از عدم تعقل و بینش دانسته و کار ایشان تقبیح شده است: «أَتَأْمُرُونَ‌ النَّاسَ‌ بِالْبِرِّ وَ تَنْسَوْنَ أَنْفُسَکُمْ وَ أَنْتُمْ تَتْلُونَ الْکِتابَ أَفَلا تَعْقِلُون».[۳] ‌
 
۳. عدم مطالبه اجرت برای تبلیغ از مخاطبان
 
معارف دین از چنان ارزش و اهمیت برخوردارند که مطالبه اجرت در برابر آن از ارزش آن می‌کاهد و خلاف روش انبیاء و اوصیا الهی است و در برخی موارد چنانکه در فقه بیان شده است مطالبه و اخذ آن حرام است. البته پذیرفتن هدایای مردم اشکال ندارد ولی نباید هیچ‌گونه شرط اجرتی در کار باشد. این اصل مهم در تبلیغ انبیاء در سرلوحه برنامه‌های ایشان قرار داشته است. چنانکه پیامبران در هنگام تبلیغ آن را اعلام می‌‌نمودند: «یا قَوْمِ لا أَسْئَلُکُمْ عَلَیْهِ‌ أَجْراً إِنْ أَجْرِیَ إِلاَّ عَلَی الَّذی فَطَرَنی‌ أَفَلا تَعْقِلُون»[۴]‌ البته مراکز مسئول باید تمام کوشش خود را برای رفع نیازهای مبلغان انجام دهند تا مبلغ توانایی انجام تبلیغ را داشته باشد.
 
۴. تواضع وی در برابر مخاطبین
 
یکی دیگر از ویژگی‌های مبلغ دین است که قرآن کریم هم بر آن تأکید زیادی دارد، باید مبلغ قلباً و عملاً در کنار مستضعفین جامعه و طالبان علم و معرفت قرار گیرد و به ایشان احترام بگذارد و محبت کند و در آموختن معارف دین به ایشان کوشش تام داشته باشد. آیه شریفۀ «فَبِمَا رَحْمَةٍ مِنَ اللَّهِ لِنْتَ لَهُمْ وَ لَوْ کُنْتَ فَظّاً غَلِیظَ الْقَلْبِ لاَنْفَضُّوا مِنْ حَوْلِکَ فَاعْفُ عَنْهُمْ وَ اسْتَغْفِرْ لَهُمْ وَ شَاوِرْهُمْ فِی الْأَمْرِ فَإِذَا عَزَمْتَ فَتَوَکَّلْ عَلَی اللَّهِ إِنَّ اللَّهَ یُحِبُّ الْمُتَوَکِّلِینَ»[۵] به این امر اشاره می‌فرماید. در حدیثی در کافی چنین وارد شده است: «مُعَاوِیَةُ بْنُ وَهْبٍ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ ع یَقُولُ اطْلُبُوا الْعِلْمَ وَ تَزَیَّنُوا مَعَهُ بِالْحِلْمِ وَ الْوَقَارِ وَ تَوَاضَعُوا لِمَنْ تُعَلِّمُونَهُ الْعِلْمَ وَ تَوَاضَعُوا لِمَنْ طَلَبْتُمْ مِنْهُ الْعِلْمَ وَ لَا تَکُونُوا عُلَمَاءَ جَبَّارِینَ فَیَذْهَبَ بَاطِلُکُمْ بِحَقِّکُمْ»[۶].
 
در حدیثی دیگر در کافی تواضع حضرت عیسی(ع) برای کسانی که جهت کسب معارف همراه او شده بودند چنین بیان شده است: «قَالَ عِیسَی ابْنُ مَرْیَمَ ع یَا مَعْشَرَ الْحَوَارِیِّینَ لِی إِلَیْکُمْ حَاجَةٌ اقْضُوهَا لِی قَالُوا قُضِیَتْ حَاجَتُکَ یَا رُوحَ اللَّهِ فَقَامَ فَغَسَلَ أَقْدَامَهُمْ فَقَالُوا کُنَّا نَحْنُ أَحَقَّ بِهَذَا یَا رُوحَ اللَّهِ فَقَالَ إِنَّ أَحَقَّ النَّاسِ بِالْخِدْمَةِ الْعَالِمُ إِنَّمَا تَوَاضَعْتُ هَکَذَا لِکَیْمَا تَتَوَاضَعُوا بَعْدِی فِی النَّاسِ کَتَوَاضُعِی لَکُمْ ثُمَّ قَالَ عِیسَی ع بِالتَّوَاضُعِ تُعْمَرُ الْحِکْمَةُ لَا بِالتَّکَبُّرِ وَ کَذَلِکَ فِی السَّهْلِ یَنْبُتُ الزَّرْعُ لَا فِی الْجَبَلِ؛ [۷] مرحوم شهید ثانی در بیان ویژگی‌های عالم وارسته که در جامعه منشأ اثر می‌تواند باشد فرموده است: «و اعلم أن المتلبس بالعلم منظور إلیه و متأسی بفعله و قوله و هیأته فإذا حسن سمته و صلحت‌ أحواله‌ و تواضعت نفسه و أخلص لله تعالی عمله انتقلت أوصافه إلی غیره من الرعیة و فشا الخیر فیهم و انتظمت أحوالهم»[۸]
 
۵. مبلغ در تبیین دین خدا نباید اهل ملاحظه صاحبان منصب و مال باشد. بلکه باید آنچه در دین در رابطه با مسائل مختلف رسیده است بدون ترس بیان کند. قرآن کریم در توصیف مبلغان الهی می‌فرماید: «الَّذِینَ یُبَلِّغُونَ رِسَالاَتِ اللَّهِ وَ یَخْشَوْنَهُ وَ لاَ یَخْشَوْنَ أَحَداً إِلاَّ اللَّهَ وَ کَفَی بِاللَّهِ حَسِیباً»[۹].
 
۶. آموزش احکام با شیوه صحیح باید از موارد اهتمام مبلغین باشد که از وظائف واجب مبلغ است.
 
۷. تبیین و تحکیم آنچه از ویژگی‌های شیعه و عوامل بقای این مکتب است، مانند شناخت اصول دین همراه با منطق قوی و استدلال عقلی و آشنایی با فضائل اهل بیت(علیهم السلام) که در قرآن و سنت و منابع معتبر وارد شده و همچنین عزاداری سیدالشهداء(علیه السلام) و عقیده به مهدویت و تقلید از مراجع و فقهاء که در زمان غیبت حجت الهی بر مردم هستند و پرداخت خمس برای حفظ استقلال حوزه و مانند آن باید همواره مورد توجه قرار بگیرد.
 
۸. تبلیغ باید بصیرت‌زا باشد و افراد جامعه را در برابر شبهات فکری و سیاسی و روش‌های فریب کارانه دشمنان بیمه کند. تبلیغ باید مردم را در برابر هجوم افکار مسموم غربی و عواقب سوء آن و رخنه غربگرایان در صفوف مردم و پیاده سازی اهداف فرهنگی دشمنان اسلام تحت عنوان کنوانسیون‌های بین‌المللی مانند ۲۰۳۰ و همچنین شایعه پراکنی‌ها و تبلیغات زهرآگینی که در فضای مجازی از مصادر مجهول یا معلوم الحال انجام می‌گیرد، همچنین ترویج بی‌بند باری و فحشا و منکرات هوشیار بکند.
 
۹. نباید محراب و منبر جای تبلیغ جناح‌های سیاسی و تریبون احزاب و گروه‌ها باشد بلکه با تحلیل و بیان درست از موضع گیری‌های رهبران دین و بیان اصول اسلام باید خود افراد برای اتخاذ مبانی صحیح و انتخاب راه درست توانایی پیدا کنند.
 
۱۰. مبلغ باید به رفع نیازهای مادی و معنوی منطقه تبلیغ اهتمام بورزد به حل اختلافات و نزاع‌ها همت بگمارد و به حل مشکلات مردم توسط خود مردم و ایجاد مشارکت بین ایشان سعی کند.
 
۱۱. تبلیغ باید متوازن و متناسب باشد از یک سو مسائلی که زیربنای اصلی معارف دین است مانند توحید و نبوت و امامت و معاد در سر لوحه مسائل تبلیغ دین قرار بگیرد و از سوی دیگر بیان وی معطوف به نیازهای فعلی جامعه باشد.
 
۱۲. در کنار شیوه‌های اصلی که باید همواره آن را حفظ کرد به استفاده از روش‌های جدید مانند برگزاری کلاس‌های پرسش و پاسخ و انتشار جزوات و تبلیغ در فضای مجازی البته با حفظ شئونات اسلام اهتمام داده شود.
 
امیدوارم در این همایش که در جوار مرقد نورانی حضرت امام رضا(ع) برگزار می‌شود تجارب مبلغین موفق و شیوه‌های ایشان از زمان پیامبر(ص) تا به امروز مورد توجه قرار گیرد در باره محورها و روش‌های تبلیغ به نتایج مفید برای خود و دیگران برسید. 
 
جعفر سبحانی
حوزه علمیه قم