سلام صاحبی به امام مشرقی

حسین روحانی صدر، کارشناس ارشد تاریخ ایران دوره اسلامی،کارشناس گروه ایران‌شناسی و اسلام‌شناسی سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران، با انتشار یادداشتی، نوشت: یکی از سنت‌های رایج در میان شیعیان، زیارت هشتمین امامشان در ماه ذی‌القعده به پاس یاد تولد ایشان در یازدهمین روز و یا شهادت در بیست و سوم این ماه است. عموم شیعیان، رأفت امامشان را در شفای بیماری‌ها و یا نارسایی‌های فیزیکی و یا هر خواسته دیگر دنیایی تلقی نمودند که البته این نیز یکی از نواقص آموزشی مبلغان و مروجان این مکتب می‌باشد. بدتر از آن پرداختن به جلوه‌ها و چشم اندازهایی همچون کبوتر و ..... در صحن و سرای رضوی، معرفت ظاهری و باطنی را تحت الشعاع خود قرار داده است. نشر معارف و جایگاه روشنگری و شاگردی و تحویل آموزه‌های فکری ایشان کمرنگ و کم‌رنگ‌تر شده است. این پرسش مهم که آیا آراء و اندیشه‌هایی از این امام برای اداره فردی و اجتماعی شیعیان وجود دارد ؟ این سوألی است که از سده سوم هجری تا به امروز مطرح بوده است.
صاحب بن عباد وزیر شیعی مذهب سرزمین خلافت شرقی، نقش بی‌بدیلی در توسعه مذهب تشیع در فلات قاره ایران حوالی قرون چهارم و پنجم هجری دارد. این ادیب و نویسنده و شاعر در سی و هشت سال کتابت و وزارت خود، نظم و نثر عربی، یعنی ادبیات فارسی را که به زبان عربی انتشار می‌یافت و به اعتقاد برخی‌ها، ادبیات را از حضیض فترت و زوال به اوج وسعت و کمال رسانید.
وی مؤسس نخستین کتابخانه های عمومی بزرگ در این سرزمین است، به همین دلیل زمانه وی را به عصر صاحبی نامیدند. مشهورترین اثر وی در عصر صاحبی کتاب المحیط است. این وزیر پر نفوذ در جامعه آن روز حضورش در دستگاه خلافت عباسی و سلطنت داخلی، ایران را به عنوان یک تکلیف شرعی و دینی خود می‌دانست. او به شدت شیفته مقام والای رضوی است و در اشعار به جامانده اش به عموم زوار و ارادتمندان آن حضرت ملتمسانه تقاضای ابلاغ خلوصش را به آستان ایشان در طوس ابراز می‌کند. دائم به مخاطبانش خدمت و عرض ادب و سلام روزانه را به وجود ایشان با حالتی خاص بیان کرده و آن را بزرگترین نعمت دانسته. او حسرتش را با بیان مشکلات دوران خدمت خود توجیه کرده و علت عدم حضور در طوس را مسئولیت‌های محوله برای حفظ نظام تحت مدیریتش می‌داند. یکی از دستاوردهای فرهنگی و میراث به جامانده از وی حمایت بی‌دریغش از مؤلفان و مصنفان شیعه است وی توانست منابع مورد نیاز شیخ صدوق را در تنظیم ۶۹ باب از کتاب شریف عیون اخبار الرضا را تأمین کند و خود را سعادتمند در انجام چنین خدمتی بداند. بخش‌هایی از کتاب به اثبات مقام امامت امام هشتم شیعیان مدفون در سرزمین طوس ایران دارد. این کتاب یکی از منابع منحصر به فرد تاریخ تشیع به ویژه دو سده نخست اسلامی را در خود جا داده است به عبارت دیگر شیخ صدوق اهم روایات منتسب به امام خویش را یعنی ششصد روایات چشمگیر و مؤثر را انتخاب و در زیر این عنوان برای محصلان مکتب تشیع تهیه نمود. هدف وی از نامگذاری این ۶۰۰ روایت و ۷۳ باب از امام رضا با عنوان عیون، ارائه چشم اندازهایی در شناسایی اندیشه و رأی و خط مشی فکری ایشان برای پیروانش بوده است. شیخ صدوق این کتاب را به صاحب بن عباد وزیر رکن الدوله دیلمی اهدا نمود.
در اهمیت و گرانقدری این کتاب که از زمان تألیفش همواره مرجع و مستندی برای همه دانشمندان شیعه بوده است شروحی هم نوشته شده که از آن جمله، شرحی است که دانشمند نامی اوایل قرن دوازدهم، سیدنعمت‌الله جزایری بر آن نگاشته است و در اواخر قرن سیزدهم هجری قمری نیز چاپ سنگی  از این اثر به طبع رسید و از آنجا که آن طبع به علت نارسایی‌ها و اغلاط مطیعی که در آن بود و در آن چاپ، هیچ اشاره‌ای و توضیح و تفسیری بر بعضی مندرجات نداشت در سال ۱۳۱۶ هجری قمری مرحوم میرزا عبدالغفار اصفهانی منجم باشی ملقب به نجم الدوله دانشمندی بسیار جامع و ادیب و مورخی بسیار فاضل با استفاده از شرح سید جزایری چاپ سنگی دیگری فراهم آورده که فواید مهمی از شرح جزایری را در حواشی صفحات نیز منتقل فرموده است.
در سده چهاردهم خورشیدی این اثر در شکل‌های مختلف به زبان‌های فارسی، اردو، انگلیسی، فرانسه، اسپانیایی به طور کامل یا گزیده‌ای از بخش‌های آن منتشر شده است در این ۳۰ سال اخیر نیز این کتاب را با ترجمه شیخ عزیزالله عطاردی قوچانی و دیگری با تصحیح و ترجمه علی اکبر غفاری به چاپ رسانده‌اند.
با آنکه خراسانی‌ها از قدیم به دنبال شبیه‌سازی مقام ابوالحسن علی بن موسی الرضا و ابوالحسن علی بن ابی طالب به یکدیگر بوده‌اند در کلام رایج‌شان عبارت این ابوالحسن ما از آن ابوالحسن چیزی کم ندارد. جلوه ویژه ارادتشان به ساحت علوی است اما نه در کنگره هزاره امام رضا و نه در انتخاب مشهد به پایتخت فرهنگی جهان اسلام عیون اخبار الرضا به عنوان یک میراث فرهنگی عرضه نشد.
کتاب مستطات «عیون اخبار الرضا» پس از کتب اربعه، یکی از مهمترین و اصیل‌ترین کتاب‌های شیعه و از برجسته‌ترین و جامع‌ترین و نفیس‌ترین مواریث علمی و اعتقادی آل محمد علیه‌السلام است و مؤلفان، آن را رکنی از ارکان دین دانسته‌اند.
کتاب «عیون اخبار الرضا» مشتمل بر ۷۳ باب است و این ابواب دربردارنده مطالبی تاریخی و کلامی و حکمی و تفسیری و فقهی و اخلاقی و ادبی است و هر موضوع و مسئله‌ای که در آن ابواب مذکور است بسیار قابل توجه و روشنگر بسیاری از مباحث در اصول اعتقادی و مسائل فقهی و تاریخی است  و براستی این کتاب شریف، گلچینی از معارف و فرهنگ شیعه است.
به طور حتم بر این خاندان علوی نگار و علوی پژوه شریف نسب خراسانی فرض است تا کتاب مستطاب عیون اخبار الرضا علیه‌السلام را ان‌شاء‌الله در آینده با قلم ادیبانه شان و تسلط منحصر بفردشان بر ادبیات عرب و اطلاع کافی بر موضوعات کلامی و فقهی و حدیثی شان به عنوان منشور فکری امام هشتم شیعیان برای ورود به سده پانزدهم خورشیدی به عنوان یک هدیه نفیس به جهان اندیشه اهدا نمایند.
این مجموعه نفیس ۱۸۰ صفحه‌ای با مقدمه دکتر علی اکبر تلافی و ترجمه انگلیسی دکتر فریده مهدوی دامغانی انتشارات امام رئوف  با قطع رحلی در سال ۱۳۹۸ منتشر کرده است.
اگر شخصیت‌هایی همچون صاحب بن عباد و شیخ صدوق محور مدیریت فرهنگی و سیاسی جامعه شیعی باشند، انحراف و مفاسد از این جامعه دور خواهد شد و بازگشت به سنت‌های فکری این مردان مشرقی تنها راه احیای فرهنگ اصیل، پر محتوا، بی حاشیه و امن منطقه‌ای را در پی خواهد داشت.
منبع: ایکنا