وارث: به مناسبت سالروز ولادت امام جواد (ع) درباره برخورد حضرت (ع) با جریان های انحرافی عصر خود با سیدمرتضی حسینی شاه ترابی، پژوهشگر تاریخ اسلام و سیره اهل بیت (ع) گفتگویی انجام داده ایم؛ گفتگوی ما با استاد مدعو گروه تاریخ اسلام جامعه المصطفی (ص) العالمیه از نظرتان می گذرد: دوران حیات و امامت امام جواد (ع) مقارن با چه جریان های انحرافی در بدنه اسلام به ویژه تشیع بود؟
امام جواد(ع) در دوران امامتشان به شکل عمده با سه فرقه انحرافی واقفیه، زیدیه و غلات در درون شیعه مواجهه بودند، البته این سه گروه، فرقه های انحرافی از شیعه بودند اما اگر بخواهیم فراتر از آن به کلیت جامعه اسلامی نگاه کنیم، فرقه های مجسمه و خرمیه را هم می بینیم که جریان های برون شیعی هستند.
نوع رویایی و سیره رفتاری حضرت جواد (ع) با این فرقه هایی که از جریان اصیل شیعه به دور افتاده و فاصله گرفته بودند، به چه صورت بود؟
ایشان با توجه به وضعیت حساس و ویژه جامعه تشیع در آن زمان به ویژه اینکه شیعیان برای نخستین بار امامت یک امام نوجوان را تجربه می کردند، همچنین اقلیت بودن آنها در آن عصر، تلاش می کردند یکپارچگی شیعه را حفظ، و مرزهای فکری مذهب تشیع را به خوبی ترسیم کرده، در عین حال تفسیرها و برداشت های نادرست و انحرافی از مذهب شیعی را گوش زد و با آنها مقابله کنند.
آن حضرت (ع) در برابر جریان های انحرافی از شیعه، آگاهی بخشی به پیروان خود را نخستین اولویت راهبردی قرار داده، آنها را از خطر فکری این فرقه ها آگاه کرده، از همکاری و همراهی با آنها منع و پیروان این فرقه های انحرافی را ذم و سرزنش می کردند؛ و در نهایت، گاهی از اوقات دستور به مقابله جدی و اقدام عملی می دادند.
در این زمینه به مصداقی اشاره بفرمایید.
به عنوان مثال در برخورد با فرقه انحرافی واقفیه که براساس انگیزه های دنیاطلبی و ناتوانی و سوء برداشت برخی از روایات و اخبار و تحریف و جعل احادیث شکل گرفته و به شکل قابل توجهی در جامعه شیعه گسترش یافته و طرفدارانی پیدا کرده بود، امام جواد(ع) شیعیان را از نماز خواندن پشت سر آنها منع می کرد. اهمیت این منع، زمانی بهتر و بیشتر روشن می شود که بدانیم ائمه اطهار(ع) در برخی موارد شیعیان را توصیه می کردند که برای حفظ یکپارچگی مسلمانان پشت سر پیروان اهل سنت نماز بخوانند. در واقع، واقفیه کسانی بودند که به بهانه وقوف و ماندن بر امامت امام موسی کاظم(ع)، امامت فرزندان آن حضرت (ع) را انکار و با امام جواد(ع) مخالفت می کردند. حتی در حدیثی منقول از آن حضرت (ع) در رجال کشی ایشان پیروان این فرقه را به لحاظ فهم و اندیشه به چارپایان بارکش تشبیه می کند و می فرماید: «هُم حَمیرُ الشیعه»
زیدیه هم که جریانی از فرقه های درون شیعی و قائل به قیام مسلحانه بود، با امام جواد(ع) که به دنبال فعالیت فرهنگی و مرزبندی فکری و اندیشه ای شیعی به دور از حرکت های تند و مسلحانه بود، رابطه خوبی نداشتند و به طور کلی با امامیه و امامان شیعه به نحوی خصومت نشان می دادند. امام جواد(ع) شیعیان را از همکاری و همراهی با آنها نیز نهی می کرد و حتی پیروان زیدیه را در ردیف پیروان واقفیه قرار می داد. امام جواد(ع) در جبهه گیری با این دو گروه، به صراحت هردوی این فرقه ها را در ردیف ناصبی ها یعنی لعن کنندگان ائمه اطهار(ع) قرار می دادند تا با این مقایسه، شدت دشمنی و خصومت این فرقه ها نسبت به امامت امامیه را روشن کنند.
در عین حال، شدیدترین برخوردها در سیره امام جواد(ع) برخوردهای ایشان با غالیان است. به طور حتم این شدت برخورد از خطر بسیار بزرگ غلات در درون شیعه ناشی می شود. چرا که مرزبندی فکری و عقیدتی واقفیه و زیدیه با امامیه آشکار و روشن است، ولی غلات در موارد متعددی به این روشنی مرزبندی مشخصی با امامیه نداشته و ندارند و در عین حال با جعل حدیث و باورهای غالیانه و دور از واقع، به شیعه لطمه می زنند و در بدنام کردن شیعیان نزد اهل سنت نقش به سزایی ایفا کرده و می کنند.
امام جواد(ع) از سران غلات اظهار تنفر کرده و حتی اسامی آنها را برای معرفی به مردم اعلان می کردند. در برخی موارد آنها را لعن و نفرین و می کردند و گاهی هم دستور به اقدام جدی عملی می دادند که در یک نمونه نقل می شود آن حضرت به یکی از یاران خود دستور قتل دو تن از سران غلات به معنای «ابوالمهری» و «ابن ابی الزرقاء» را صادر کرد.
امام جواد(ع) تلاش فراوانی در تبیین مرزهای فکری و عقیدتی شیعه امامیه از فرقه های انحرافی شیعه داشتند که موارد مذکور نمونه هایی از این تلاش است.
/م118
