پاسخ قرآن به چگونگی دعا کردن؟

وارث:دعا کردن در ماه رمضان از جایگاه ویژه‌ای برخوردار است. این ماه، ماه رحمت، مغفرت و اجابت دعاست. در آیات قرآن مشاهده می‌کنیم که پیامبران الهی هنگام دعا کردن، ابتدا برای خود دعا می‌کردند و سپس برای فرزندان و خانواده‌شان. این تقدم در دعا رمزهایی دارد که نشان‌دهنده اهمیت خودسازی و اصلاح فردی پیش از هر چیز دیگر است. برای مثال، حضرت ابراهیم (ع) از خداوند درخواست می‌کند که او و ذریه‌اش را از شرک دور نگه دارد: «وَاجْنُبْنِی وَبَنِیَّ أَن نَّعْبُدَ الأَصْنَامَ» (ابراهیم: 35). این آیه نشان می‌دهد که حفاظت از ایمان خانواده دغدغه مهمی برای انبیاء بوده است.

نکته دیگری که در دعاهای انبیا دیده می‌شود، اهمیت دعا برای امت و پیروانشان است. درواقع دعا کردن ابتدا برای خود، سپس برای خانواده و همچنین برای امت، نشان از یک نظم منطقی و معنوی در دعا دارد. این ترتیب بیانگر آن است که اصلاح فردی زیربنای اصلاح خانواده و جامعه است و هر فرد باید ابتدا خود را به خدا نزدیک کند تا بتواند برای دیگران نیز خیر و برکت طلب کند.

 به منظور آشنایی بیشتر با این نکته اخلاقی، به مرور بخشی از سخنان آیت الله حاج آقا مجتبی تهرانی می پردازیم.

افضل اعمال در ماه رمضان: تلاوت قرآن و دعا

اَفضلِ اعمال در ماه مبارک رمضان، یکی تلاوت کلام الهی است که از مصدر وحی نازل شده است، و دیگری دعا است که عبد با ربش گفت‎وگو می‎کند و تقاضاهایش را مطرح می‎کند. اهل معرفت از این دعا به «قرآن صاعد» تعبیر می‎کنند. دعا را به مأثور و غیرمأثور تقسیم‎بندی کردیم و عرض کردیم که دعای مأثور موقت و غیرموقت داریم؛ دعای مأثور موقت یعنی دعاهایی که از معصومین (صلوات‎الله‎علیهم‎اجمعین) برای ما رسیده است و باید در زمان یا مکان خاصی خوانده شوند.

ما در ابتدای غالب دعاهای مأثور می‎بینیم که اسم جلاله مثل «الهی» یا «اللهم» به کار می‎رود و در بسیاری می‎بینیم که اسم نیست، بلکه صفت «رب» است که ربوبیت را مطرح می‎کند.

در دعا خودت را بر دیگران مقدم کن

در این جلسه می‎خواهم سراغ روش دعاهای مأثور بروم. خودِ این روش دعا، بحثی بسیار زیبا و مفصل است. ابتدا سراغ مسأله تقدیم و تأخیر نسبت به دعا می‎روم، بعد هم به بحث مضمون می‎پردازم. ما در ادعیه مأثوره و حتی در آیات الهی در قرآن مجید می‎بینیم که داعی ابتدا نسبت به خودش و بعد دیگران دعا می‎کند، اما نه به‏ طور مطلق. آیات متعددی داریم؛ مثلاً در سوره ابراهیم می‎فرماید: «رَبنَا اغْفِرْ لی‏»؛ اول برای خودش دعا می‏‌کند، بعد دیگران را هم دعا می‏‌کند: «وَ لِوالِدَی وَ لِلْمُؤْمِنین».

در سوره نوح می‌‏فرماید: «رَب اغْفِرْ لی‏ وَ لِوالِدَی وَ لِمَنْ دَخَلَ بَیتِی مُؤْمِناً وَ لِلْمُؤْمِنینَ وَ الْمُؤْمِنات».

یا به دعای بیست و چهارم صحیفه سجادیه مراجعه کنید، امام زین‎العابدین (صلوات‎الله‎علیه) خیلی زیبا و مفصل دعا می‎کنند، اما اول خودشان را دعا می‌کنند. پس در تقدیم و تأخیر نسبت به کسی که می‎خواهی برای او دعا کنی، خودت را مقدم کن.

چرا باید اول برای خودت دعا کنی؟

من این نکته را عرض کنم که این تقدیم خویش در دعا، به ‏طور مطلق نیست؛ چون خواسته‎های انسان از خداوند، خواسته‎های مختلفی است.

در آیات که نگاه می‎کنیم، می‎بینیم جایی که داعی اول برای خودش دعا می‎کند، خواسته‎اش چیست؟ مضمون دعا چیست؟ مضمون دعا «غفران» است: «رَبنَا اغْفِرْ لی وَ لِوالِدَی». در غفران، خودش را بر دیگران مقدم می‎دارد. خدایا اول من را بیامرز، بعد پدر و مادرم را و بعد سایر مؤمنین و مؤمنات را بیامرز.

اما چرا چنین آمده است؟

من در گذشته این نکته را گفتم که یکی از دستوراتی که در شیوه دعا کردن وارد شده، این است که اگر انسان بخواهد دعایش مستجاب شود، اول خودش را از گناهان تطهیر کند و بعد دعا کند. من این نکته را غالباً، به‏ خصوص در لیالی قدر تذکر می‎دهم که اول صلوات بفرستید، بعد استغفار کنید، بعد دوباره صلوات بفرستید و بعد حاجت‎های خودتان را بخواهید. اول خودتان را تمیز کنید، آمرزش بخواهید تا خدا گناهانتان را ببخشد؛ حالا اگر با این زبانی که آمرزیده شده دعا کنی، دعایت مستجاب می‎شود.

بعد از خودت برای خاندانت دعا کن

ما خیلی مسائل زیبایی در بحث دعا داریم؛ خصوصاً اگر به آیات مراجعه کنید، می‎بینید که می‎گوید خدایا اول من را بیامرز. وقتی او را آمرزید، سراغ دیگران می‎رود. حالا می‎گویم که چرا برای آن‏ها هم از خدا غفران می‎طلبد؟ «رَبنَا اغْفِرْ لی». چرا اول می‎گویم من را ببخش؟ چون می‎خواهم برای شخص دیگری دعا کنم و شرط استجابت دعای من این است که اول خودم را تطهیر کرده باشم.

این که گفتم تقدیم خود در دعا مطلق نیست، مرادم این بود که در مسأله غفران، انسان باید خود را مقدم کند؛ اما در مسائل دیگر به‏ طور مطلق نیست.

در آیات متعددی هم می‎بینیم که به همین شکل است. مثلاً می‎فرماید: «رَبنَا اغْفِرْ لی وَ لِوالِدَی». در مرتبه بعد، می‎بینیم که خاندان و وابستگان و فرزندان انسان هستند؛ این‏ها بر دیگران مقدم هستند.

دعای انبیا در حق اهل بیتشان

در سوره ابراهیم دارد: «الْحَمْدُ لِلهِ الذی وَهَبَ لی‏ عَلَى الْکِبَرِ إِسْماعیلَ وَ إِسْحاقَ إِن رَبی لَسَمیعُ الدعاء». حالا که می‎خواهد دعا کند، می‏گوید: «رب اجْعَلْنی‏ مُقیمَ الصلاةِ وَ مِنْ ذُریتی‏ رَبنا وَ تَقَبلْ دُعاءِ» می‎فرماید: «رب اجْعَلْنی‏ مُقیمَ الصلاةِ» اول برای خودش، «وَ مِنْ ذُریتی» بعد بچه‎ها و وابستگانش. بعد هم می‎گوید: «رَبنا وَ تَقَبلْ دُعاءِ». قبلش هم داشت: «إِن رَبی لَسَمیعُ الدعاء»، بعد هم می‎گوید: «رَبنا وَ تَقَبلْ دُعاءِ».

در سوره بقره از زبان حضرت ابراهیم (علیه‏السلام) دارد: «وَ إِذْ یرْفَعُ إِبْراهیمُ الْقَواعِدَ مِنَ الْبَیتِ وَ إِسْماعیلُ رَبنا تَقَبلْ مِنا إِنکَ أَنْتَ السمیعُ الْعَلیم؛ رَبنا وَ اجْعَلْنا مُسْلِمَینِ لَکَ وَ مِنْ ذُریتِنا أُمةً مُسْلِمَةً لَک». اینجا سراغ ذریه رفت.

در سوره شعرا از زبان حضرت نوح (علیه‏السلام) می‎گوید: «رَب نَجنی‏ وَ أَهْلی‏ مِما یعْمَلُون؛ فَنَجیناهُ وَ أَهْلَهُ أَجْمَعین». در سوره اعراف از زبان حضرت موسی (علیه‏السلام) می‎گوید: «رَب اغْفِرْ لی‏ وَ لِأَخی‏ وَ أَدْخِلْنا فی‏ رَحْمَتِکَ وَ أَنْتَ أَرْحَمُ الراحِمین‏». یعنی انبیای الهی به هنگام دعا، در مرتبه متأخره نسبت به خودشان، سراغ فرزندان و ذریه و اهل و خاندان می‎روند.

چرا در دعا خاندان انسان بر دیگران مقدم هستند؟

جهت این تقدیم‎ها چیست؟ من بحثی در باب تربیت داشتم که اینجا آن را به کار می‎گیرم. با بحث دعا هم کمالِ ربط را دارد. انسان که می‎میرد و از این نشئه به نشئه دیگر می‎رود، خودش هست و اعمالش. پس اول برای خودم دعا می‎کنم و غفران و مغفرت و رحمت می‌‏طلبم.

اما از اینجا که به نشئه برزخ می‎روم، انقطاع کلی از این نشئه پیدا نمی‎کنم. ما وقتی می‎میریم به نشئه برزخ می‎رویم و بعد از آنجا به نشئه قیامت می‎رویم. ما در نشئه برزخ، انقطاع کلی از این عالم نداریم و لذا یک سنخ تعلقات ما مثل فرزندان‎مان و خاندان‎مان هنوز هستند و تا حدودی رابطه با این نشئه برقرار است.

از طرفی چون این رابطه هست و فرزند دنباله وجودی انسان در این عالم است، گویا بخشی از هستی‎ام را در اینجا گذاشته‌‏ام و رابطه‎ام با نشئه دنیا قطع نشده است. لذا من عرض کردم که میراث حقیقی، فرزند است نه مال؛ چون وقتی می‎میرم انقطاع کلی از مال پیدا می‎کنم. ریاست هم همین‏ طور است. چرا که یک رابطه اعتباری بود و با مرگ تمام شد. همه این‏ها تمام شد، هیچ رابطه دیگری نیست، فقط یک رابطه هست و چون این رابطه هست، میراث حقیقی برای انسان فرزندان او هستند.

ثمره دعا برای اهل بیتت به تو هم می‏‌رسد

هر چه از این ارثیه‎ای که گذاشته‎ام و رفته‎ام صادر شود، با من رابطه دارد. اگر صالح باشد، اعمال صالحه‎اش به من هم می‎رسد؛ چون اعمال او به تربیت کردن من بستگی داشته و محصول کار من است. اگر نعوذ بالله طالح باشد، باز هم به من می‎رسد.

این‏که شما می‎بینید در آیات این مسئله را پیش می‎کشد به همین جهت است. این رابطه دقیق بود. من رابطه فرزندی را با میراث مطرح کردم که خیلی روشن بود. پدر و مادر هم همین‎طور هستند؛ آن‏ها برای این که من در این عالم و این نشئه بیایم، علل معده بودند.

ما به ‏طور کلی تعبیر اهل بیت و خاندان را به کار می بریم. این رابطه‎ها، چون از رابطه‎های دیگر قوی‎تر هستند، مؤثر هستند و چون مؤثر هستند دعاهای خیری را که برای خودت می‎کنی، در مرتبه متأخر برای آن‏ها بکن؛ چون ثمره‎اش به تو هم می‎رسد.

این غیر از آن بحثی است که من سابق کردم. یک‏ وقت این‏ها را با هم خلط نکنید. قبلاً گفتیم که اگر انسان برای غیر دعا کند، خدا چندین برابر به او عنایت می‎کند. این یک بحث کلی بود که من در باب دعا برای غیر بحث کردم. این مسأله غیر از آن چیزی است که در این جلسه گفتیم. این بحث دقیق‎تری بود. آن دعای برای غیر یک بحث کلی بود؛ اما این بحث تقدیم و تأخیر است که من از آیات قرآن استفاده کردم.

دعای پیامبر اکرم برای اهل بیت

در روایتی اُم ‏سلمه نقل می‎کند: «بینما رسول‎الله (صلی‎الله‎علیه‎وآله‎وسلم) جالس عندی فأرسل إلى الحسن و الحسین و فاطمة و علی»؛ می‎گوید پیغمبراکرم پیش من بود؛ به‏سوی امام علی امام حسن و امام حسین  (علیهم‎السلام) و حضرت فاطمه (سلام‎الله‎علیها) فرستاد. «فانتزع کساء»؛ سپس عبای من را از سر من برداشت. «فألقاه علیهم»؛ عبا را روی آن‏ها انداخت و فرمود: «اللهم إن هؤلاء أهل بیتی»؛ خدایا، این‏ها اهل ‏بیت من هستند. «فأذهب عنهم الرجس و طهرهم تطهیرا». پلیدی را از آن‏ها دور فرما و پاکِ پاک‎شان کن.

روایت دیگری را ابن‏ عباس از اسماء بنت ‏عمیس نقل می‎کند و می‎گوید: «فَأَخْبَرَتْنِی أَسْمَاءُ بِنْتُ عُمَیسٍ أَنهَا رَمَقَتْ رَسُولَ اللهِ فَلَمْ یزَلْ یدْعُو لَهُمَا خَاصةً»؛ دیدم پیغمبر اکرم (صلی‎الله‎علیه‎وآله‎وسلم) همین‎طور برای آن دو، یعنی امام علی و حضرت فاطمه (علیهماالسلام) به‏ طور خاص دعا می‎کند. بعد هم می‎گوید: «وَ لَا یشْرِکُهُمَا فِی دُعَائِهِ أَحَداً» یعنی غیر از آن دو بزرگوار کس دیگری را هم اضافه نمی‎کردند.

دعا و دعوت؛ روش تمام اولیای خدا

این روش تقدیم و تأخیر در دعا بود که گفتم اول خودت، بعد فرزندانت، خاندانت، پدر و مادرت و کسانی که به تو وابسته هستند را دعا کن. بحث دعا برای غیر هم یک بحث جداگانه است که در آینده وارد می‎شوم؛ و آن راجع به پیغمبر اکرم (صلی‎الله‎علیه‎وآله‎وسلم) و نسبت به ائمه و انبیا (علیهم‏السلام) است که در مرتبه بعد نسبت به امت دعا می‎کنند.

این روش در دعاهای مأثور است؛ جهتش این است که آنها گویا دو چیز اساسی در نظرشان بود؛ یکی «دعا» و دیگری «دعوت». من نمی‎خواهم بگویم بین این‏ها هم تقدیم و تأخیر است؛ اما دو چیز بوده است که همه آن‏ها دارند؛ دعا و دعوت.

پیغمبر اکرم (صلی‎الله‎علیه‎وآله‎وسلم) هم همین کار را می‎کرد؛ هم دعوت می‎کرد و هم دعا می‎کرد. تمام اولیا هم سلسله‎وار همین روش را به کار گرفتند که سرآمد آنها امام حسین (علیه‎السلام) است.

منبع: حبرگزاری تسنیم