احترام به پدر، احترام به خداست!

معمایی شگرف با پاسخی آسان
صحنه زندگی ما با خاطره‌هایی سرشار از گذشت و ایثار، گره خورده است. در اطراف ما،تمام شدن را به بهای ساختن و سوختن را به قیمت شادی بخشیدن اندوخته‌اند. اینکه کسی بتواند تا این حد، بی‌دریغ عشق بورزد و این‌گونه لبریز از سخاوت باشد، معمایی است شگرف با پاسخی آسان؛ قداست واژه‌ای به نام پدر. اوست که می‌تواند بی هیچ چشمداشت، این‌گونه چشمه زلال مهربانی باشد و جوهر گرانمایه وجود را جاری جسم و جان فرزندانش سازد. اوست که می‌تواند این‌گونه ارزانْ عاطفه ارزانی کند. او بلندتر از ادراک واژه‌ها و فراتر از قامت سپاسهای ماست.

دو پدر معنوی

در برخی روایات، واژه «اَب» به معنای پدر، برای حضرت رسول (ص) و حضرت علی (ع) و به معنای پدران معنوی امت اسلام آمده است. پیامبر اکرم (ص) فرمود: «اَنا وعلیٌ اَبَوَا هذِه الاُمَّةِ؛ من و علی دو پدر این امتیم.» بنابراین، همان‌گونه که پدر، اسباب پدید آمدن مادّی و فیزیکی ماست و حقوق بسیاری بر ما دارد، آن دو بزرگوار، انگیزه پدید آمدن هویت دینی و معنوی ما هستند و ما وامدار حقوق عظیم معنوی آنان هستیم.
همچنین با از دست دادن پدر جسمانی، فرزند یتیم می‌شود و در چرخه زندگی آفتها می‌بیند. با گُسست معنوی، اعتقادی و عملی از پدران معنوی نیز انسان، بی‌هدف، بی‌راهنما و بی‌پناه می‌شود.

مربی و معلم به منزله پدر

در فرهنگ اسلامی، افزون بر تأکید بر تکریم و احترام پدر حقیقی، برای پاسداشت برخی دیگر از افراد اثرگذار در تکوین شخصیت انسان، از آنان با واژه پدر یاد و به تعظیم و اکرامشان سفارش شده است. در روایتی آمده است: «براستی پدران، سه نفر هستند: پدری که عامل پیدایی ما شده است (پدر حقیقی)؛ پدری که ما را پرورش داده است (مربی) و پدری که به ما آموزش داده است (معلّم).» همچنین در برخی روایات، تکریم برادر بزرگتر را توصیه کرده و او را به منزله پدر شمرده‌اند.

معنای احسان به پدر و مادر

در آیات بسیاری از قرآن مجید، مردمان به احسان و نیکی کردن به پدر و مادر امر شده‌اند که از آن جمله است: آیه 83 سوره بقره، آیه 36 سوره نساء، آیه 151 سوره انعام، آیه 23 سوره إسراء، آیه 15 سوره أحقاف و آیه 8 سوره عنکبوت. دراین‌باره، یکی از یاران امام 
صادق (ع) از معنای احسان در آیه 83 سوره بقره پرسید. آن حضرت فرمود: «یعنی با آنان به طور شایسته همزیستی کنی و پیش از آنکه مجبور شوند چیزی از تو بخواهند، تو نیازشان را برآورده سازی، اگر چه از نظر مال بی‌نیاز باشند».
راغب اصفهانی، واژه‌شناس نکته‌سنج نیز درباره معنای احسان گفته است: «احسان، بالاتر از عدل است؛ زیرا عدل بدان معناست که هر چه بر عهده دارد، بدهد و آنچه بر اوست، بگیرد، ولی احسان آن است که بیشتر از آنچه بر عهده دارد، بدهد و کمتر از آنچه برای اوست، بگیرد.» این تفسیرها، وظیفه سترگ فرزندان را در برابر والدین گوشزد می‌کند.

دستور عام نیکی به پدر و مادر

نیکی به پدر و مادر، سفارشی ویژه و دستوری عام است تا آنجا که حتی ناپارسایی، شیعه نبودن و حتی نامسلمان بودن پدر و مادر، مانع نیکی کردن به آنان نمی‌شود. دراین‌باره امام باقر (ع) در حدیثی فرموده است: «سه چیز است که خداوند متعال در مورد آنها اجازه مخالفت نداده است: بازگرداندن امانت به نیکوکار و بدکار؛ وفای به پیمان در مورد درستکردار و بدرفتار، نیک‌رفتاری با پدر و مادر چه نیکوکار باشند و چه بد کردار.» امام رضا(ع) نیز می‌فرماید: «نیکی کردن به پدر و مادر واجب است، اگر چه آن دو مشرک باشند، ولی در نافرمانی خداوند نباید از آنان فرمان‌پذیر بود».

سپر آتش

خدمت به پدر و مادر، از وظایف دینی و اخلاقی ماست و ره‌آوردهای معنوی بسیاری دارد. این امر، افزون بر پاداشهای آخرتی، در سرنوشت مادی و خوشبختی‌ها و کامیابی‌های زندگی دنیایی ما بسیار اثرگذار است. این وظیفه در روزگار ضعف و سستی آنان، اهتمامی ویژه و توجهی خاص می‌طلبد. در روایتی آمده است: مردی به نام ابراهیم از یاران امام صادق (ع) به آن حضرت گفت: پدر من بسیار کهنسال و ناتوان است، به گونه‌ای که او را بر دوش می‌گیریم و می‌بریم. حضرت فرمود: «اگر می‌توانی خودت چنین کاری را انجام بده و با دست خویش برایش لقمه بگیر؛ زیرا چنین خدمتی، سپر آتش فردای قیامت توست».

 گفتار کریمانه

قرآن کریم درباره شیوه گفتار با پدر و مادر می‌گوید: «وَ قُلْ لَهُما قَوْلاً کَریمًا؛ با آن دو، سخن کریمانه، ارجمند و شرافتمندانه بگو.» (اسرا: 23) امام سجاد (ع) نیز در نیایشی از خداوند متعال می‌خواهد: «خدایا! آهنگ صدایم را در پیشگاه پدر و مادر آرام و فرود آمده قرار ده و سخنم را برای آنان گوارا و دلنشین ساز.»

حفظ حریم حرمت پدر

در آیین اسلام، فرزند افزون بر آنکه خود باید پیوسته قدر قداست پدر را بداند، نباید کاری کند که دیگران حریم حرمت پدرش را بشکنند و او را آماج ناسزاهایشان قرار دهند؛ چون از زمان دیرین، چنین رسم بوده که به پدر و مادر کسی که کار ناروا می‌کرد، ناسزا می‌گفتند. دراین‌باره در روایتی آمده است که پیامبر اعظم(ص)، کسانی را که پدر و مادر خویش را لعنت می‌کنند، لعنت کرد. از آن حضرت پرسیدند: آیا کسی پدر و مادر خود را لعنت می‌کند؟ حضرت پاسخ داد: «آری. کسی که پدر و مادر مردم را لعنت می‌کند و آنان در مقابل، پدر و مادر او را لعنت می‌کنند». 

پاسداری از نام و یاد پدر

یکی از سفارشهای اخلاقی اسلام، زنده نگه داشتن نام و یاد پدر و مادر است. در بخشی از دعای امام سجاد (ع) آمده است: «ای خدای من! یاد پدر و مادرم را در پایان نمازها از خاطرم دور نکن و در همه لحظه‌های شبانگاهان و در همه ساعتهای روز، یاد آنان را از ضمیرم مَبر.» این پاس‌داشت نام و یاد، به هر شکل و هر شیوه، از جنس نیکی کردن به پدران و نوعی قدردانی از زحمت ایشان و ترویج سنت احترام به بزرگترهاست.

روایتی درس‌ آموز

سیره گرانقدر زندگانی اهل‌بیت(ع) از نکته‌های درس‌آموز در بزرگداشت مقام پدر سرشار است. در روایتی آمده است: مردی با پسرش میهمان حضرت علی (ع) شد. آن حضرت با اکرام و احترام آنان را در صدر مجلس نشاند. پس از صرف غذا، حضرت خواست به رسم آن زمان، دست میهمان را بشوید. او خود را عقب کشید و گفت: چگونه ممکن است من دستهایم را بگیرم و شما آنها را بشویید. حضرت علی (ع) با فروتنی و اصرار خواست تا به شرافت خدمت کردن به برادر مؤمن برسد. آن حضرت، دست پدر را شست، ولی برای شستن دست فرزند میهمان، محمد حَنَفیّه، فرزندش را طلبید و فرمود: «دست پسر را تو بشوی. اگر پدر این پسر اینجا نبود و تنها این پسر میهمان ما بود، خودم دستش را می‌شستم، ولی خداوند دوست دارد آنجا که پدر و پسری هر دو حاضرند، بین آنها در احترام گذاشتن فرق گذاشته شود».

نخواستم بالاتر از او بنشینم

در مطالعه رفتار و منش مردان راستین خدا و عالمان اهل عمل، درسهایی آموزنده برای الگوگیری در زندگی خود می‌یابیم. گفته‌اند: یکی از مراجع بزرگوار نجف اشرف که هر روز بالای منبر درس می‌گفت، روزی بر زمین نشست و تدریس کرد. پس از درس، شاگردان از او پرسیدند: چرا امروز بر فراز منبر نرفتید؟ پاسخ داد: امروز پدرم که در ایران پیشه کشاورزی دارد، به مجلس درسم آمده بود و من نخواستم بالاتر از او بنشینم.

تاوان اندکی سستی

خداوند متعال، نبوت را از نسل یوسف(ع) گرفت و پس از او فرزندانش پیامبر نشدند. این محرومیت بزرگ بدین سبب بود که تکریم در خور پدر را به جای نیاورد و هنگام رویارویی با پدر در پیاده شدن از اسب و آمدن پیش پدر اندکی سستی کرد، بنابراین پس از او، نبوت در نسل پسران برادرش، لاوی قرار گرفت؛ زیرا هنگامی که برادران یوسف می‌خواستند او را بکشند، گفت: «لا تَقْتُلُوا یُوسُفَ؛ یوسف را نکشید.» (یوسف: 10)» حافظ با اشارت به همین رخداد گفته است:
الا ای یوسف مصری که کردت سلطنت مغرور
پدر را باز پرس آخر کجا شد مهر فرزندی

آیین راه رفتن با پدر

در فرهنگ اسلام به آیین راه رفتن با پدر و مادر نیز اشاره شده است. در روایات می‌خوانیم: «جلوتر از پدرت راه مرو» یا «در راه رفتن از پدر و مادر پیشی نگیر.» همچنین در روایت دیگری آمده است: «فرزند نباید جلوتر از پدر راه برود».

واجب بودن اطاعت پدر

واجب بودن اطاعت و فرمان‌پذیری فرزندان از پدر، از حقوق ویژه‌ای است که اسلام برای تکریم و پاسداشت مقام پدران وضع کرده است. حضرت علی (ع) دراین‌باره می‌فرماید: «حق پدر آن است که فرزند در هر چیز جز معصیت خداوند از او اطاعت کند.» گفتنی است در فقه اسلامی به احکام ویژه‌ای برمی‌خوریم که با هدف عزیز و ارجمند شمردن پدر، اهمیت مقام او را گوشزد می‌کند. برای مثال، اگر پدر، فرزندش را از سفری نهی کند و فرزند اطاعت نکند و به سفر رود، باید نمازش را تمام بخواند و روزه‌اش را بگیرد؛ اگر چه سفر او از حد مسافت شرعی بیشتر باشد؛ چون این سفر، حرام است. یا اگر فرزند در نماز نافله باشد و پدر و مادر او را فرا خوانند، باید نماز را بشکند و به آنان پاسخ دهد. همچنین لازم است فرزند، قسم و عهد بدون اذن پدر را ترک گوید.

واجب بودن تأمین هزینه‌ های زندگی پدر

اگر پدر و مادر به هر دلیل، ناتوان و تهیدست گردند، پرداخت هزینه زندگی آنان که در فقه اسلامی از آن به نفقه تعبیر می‌شود، بر فرزندان واجب است. نکته جالب توجه دیگر آنکه در روایات بسیاری تصریح شده است وقتی پدر نیازمند شد، می‌تواند در دارایی‌های فرزند تصرف کند. حتی در برخی روایات آمده است پدر می‌تواند از مال فرزندش حج بگزارد. در فلسفه این حکم می‌توان گفت فرزند با همه هستی‌اش، وامدار وجود پدر است. این سخن پیامبر اکرم (ص) است که به فرزندی فرمود: «انتَ و مالُکَ لاِبیک؛ تو و دارایی‌ات از پدرت هستید».

محبت به پدر و مادر

دین خوشبختی‌آفرین اسلام، سرشار از توصیه‌های گسترده درباره محبت کردن به پدر و مادر است. امام سجاد (ع) در نیایشی می‌فرماید: «خداوندا! قلب مرا از عطوفتشان انباشته دار و چنانم گردان که با آنان همساز باشم و به آنان مهر بورزم.» همچنین امام باقر (ع) می‌فرماید: «هرکس این ویژگی‌ها را داشته باشد، خداوند خانه‌ای در بهشت برای او برپا می‌کند: به یتیم پناه دهد، به ناتوان رحم کند و به پدر و مادرش محبت ورزد».

نیکی به پدر پس از مرگ

آنان که از نعمت حضور پدر محروم شده‌اند، فرصت نیکی کردن به او را تمام شده نپندارند. بی‌شک، پدر و مادر ما پس از مرگ، بینواتر و نیازمندتر از همیشه‌اند و اگر چه دستشان کوتاه گشته و فرصت عملشان تمام شده است، ولی چشم به راه احسان ما هستند.
درباره شیوه‌های احسان به پدر و مادر پس از هجرت ابدی‌شان، به روایتی از رسول خدا (ص) استناد می‌کنیم: «مردی درباره نیکی کردن به پدر و مادر پس از مرگ، از پیامبر اکرم (ص) پرسید.
آن حضرت این وظایف را معیّن کرد: نماز خواندن برای آنان، آمرزش‌خواهی برای ایشان، وفا کردن به پیمان‌هایشان و بزرگداشت دوستان آنان».

/م118