تشیع مشرق زمین مرهون هجرت امام‌رضا(ع) و حضرت معصومه(س) است

برای خواهر حضرت‌رضا(ع) دو نام در روایات ذکر شده، «فاطمه» و «معصومه». لذا شیعیان بیشتر ایشان را با نام ترکیبی «فاطمه معصومه» می‌شناسند. در روایتی از امام‌صادق(ع) دربارۀ ایشان آمده است: به‌زودی در قم پارۀ تن من به خاک سپرده می‌شود که نامش فاطمه است هرکس او را زیارت کند، پاداشش بهشت است. امام‌رضا(ع) نیز می‌فرمایند: هرکس معصومه را در قم زیارت کند، مثل این است که من را زیارت کرده است(وسایل الشیعه/جلد 10/ ص452). و همچنین امام‌جواد(ع) می‌فرمایند: هرکس عمه‌ام را در قم زیارت کند، بهشت بر او واجب می‌شود.
امّا این‌که چرا حضرت‌معصومه(س) سختی هجرت از سرزمین آبا و اجدادی را بر خود خریدند و عازم ایران شدند، تحلیلی جامع و کامل از شرایط آن روز جهان اسلام دارد.
مهاجرت فاطمه‌معصومه(س) به قم، به هجرت فرزندان موسی‌بن‌جعفر(ع) به ایران برمی‌گردد. می‌دانیم که بیشتر فرزندان امام‌موسی‌کاظم(ع) به ایران مهاجرت کردند و بارگاه آن امام‌زادگان، امروز مأمن شیعیان است. از همین‌رو بیشترین سادات در ایران، سادات موسوی هستند که نسب‌شان به موسی‌بن‌جعفر(ع) بازمی‌گردد. دوستی مردم ایران با خاندان پیامبر(ص) دلیل این رویکرد بوده است.
حضرت فاطمه‌معصومه(س) یک سال بعد از هجرت امام‌رضا(ع) همراه با تعدادی از اعضای خانوادۀ خویش عازم مرو شدند. مسیر سفر حضرت معصومه برخلاف مسیر سفر امام‌هشتم(ع)، از راه اصلی و میانۀ ایران بوده است. در این سفر، درگیری‌هایی نیز برای کاروان حضرت‌معصومه(س) به وجود آمد که موجب شد برخی از کاروانیان به شهادت برسند.
به گواه تاریخ، هجرت دختر موسی‌بن‌جعفر(ع) به ایران، گرچه ظاهراً برای دیدار برادر اتفاق افتاد، امّا دارای ابعاد گسترده‌تری است. این بانوی مکرمه برای هواداری برادر خویش به‌عنوان امام، راهی ایران شد. بنابراین این سفر را می‌توان سفری سیاسی و دارای اهدافی متعالی در خط امامت دانست. از همین‌رو به هجرت حضرت معصومه(س)، حرکتی زینب‌وار می‌گویند. گرچه اقدام حضرت‌معصومه(س) در حمایت از امام عصر خویش با قیام فرهنگی حضرت‌زینب(س) در شکل ظاهری متفاوت است، امّا هر دو حرکت در یک مسیر قرار دارد و آن حمایت از امامت است. هجرت حضرت‌معصومه(س)، هجرتی برای پیام‌رسانی و روشن‌گری تبعید امام‌‎رضا(ع) به مرو بوده است.
حضرت‌معصومه(س) در طول سفر به ایران، در مسیر، به بیان چراییِ سفر امام‌رضا(ع) پرداختند و ابعاد مختلف سفر امام را برای مردم بیان کردند تا هرگونه شبهه مبنی بر همراهی امام با خلیفۀ عباسی رفع گردد؛ چون بیان دلیل سفر امام و موضع‌گیری های امام هشتم و خاندان پیامبر در قبال تحمیل سفر و ولایت‌عهدی بسیار مهم بود. این اهمیت برای دورۀ ما هم وجود دارد؛ زیرا با روشن‌گری ائمۀ معصومین و اهل‌بیت است که می‌توانیم دلایل رفتارهای سیاسی اهل‌بیت(ع) را بشناسیم و برمبنای آن، روش زندگی اجتماعی و سیاسی اتخاذ کنیم.
در کنار وقایعی‌که برای فرزندان موسی‌بن‌جعفر(ع) رخ داد و مقاومت‌ها و شهادت آن بزرگواران، موضوع هجرت حضرت‌معصومه به ایران را باید از جنبه‌های مختلف مورد واکاوی قرار داد. این سفر علاوه بر ابعاد سیاسی در دورۀ حیات امام‌رضا(ع)، در شکل‌گیری جریان‌های فکری شیعی نیز تأثیرگذار بود، زیرا شکل‌گیری حوزۀ علمیۀ شیعی و آوازۀ علمی قم به‌واسطۀ وجود حرم اهل‌بیت(ع) است. چه‌بسا شکل‌گیری حوزۀ علمیۀ قم از برنامه‌های بلندمدت سفر حضرت‌معصومه(س) به ایران و سکونت در قم است تا بدین‌وسیله جهان تشیّع برای همیشه از برکات وجود این‌حوزه به‌عنوان سنگرِ فقه جعفری بهره‌مند شود. تشیّع مشرق‌زمین مرهون هجرت امام‌رضا(ع) و حضرت‌معصومه(س) است؛ زیرا به‌واسطۀ این هجرت‌ها، مردم این‌دیار با فرهنگ اهل‌بیت آشنا و شیفتۀ این‌مکتب شدند.

 /م118