قرآن چگونه جمع آوری شد؟

در باره این که قرآن از چه زمان به این صورت جمع آوری شده، سه نظر وجود دارد:

أ: قرآن در زمان خود پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم و با نظارت آن حضرت و در پرتو هدایت الهی جمع آوری شده است. هر چند خود حضرت رسول صلی الله علیه وآله وسلم شخصا قرآن را ننوشته و یا جمع آوری آیات را انجام نداده است.[1]

ب: قرآن موجود توسط حضرت علی علیه السلام و بعد از رحلت پیامبر صلی الله علیه وآله وسلم جمع آوری و تدوین شده است و این کار در دورانی که حضرت علی علیه السلام خانه نشین بودند؛ انجام شده است.[2]

ج: قرآن بعد از رحلت پیامبر صلی الله علیه وآله وسلم توسط برخی صحابه، غیر از امام علی علیه السلام، جمع آوری و تدوین شده است.[3]

بسیاری از علمای شیعه، به ویژه متأخرین و محققان معاصر، معتقدند که قرآن در زمان پیامبرصلی الله علیه وآله وسلم  و با نظارت ایشان جمع آوری شده است.[4] 
کسانی که رأی سوم راپذیرفته اند؛ نه تنها نخواهند توانست الاهی بودن این دو موضوع - یعنی پیدایش سوره ها و ترتیب آنها - را اثبات کنند؛ بلکه در واقع آن را نفی کرده و ذوق و سلیقه شخصی اصحاب را در این مسئله دخیل می دانند.

اما برای اثبات قول اول دلایلی ذکر شده است که در ذیل به آن اشاره می کنیم:

1. در مقدمه مجمع البیان، فن خامس، از سید مرتضی علم الهدی، رحمه الله، نقل می کند که: قرآن در زمان رسول خدا صلی الله علیه و آله به صورتی که امروز هست؛ تألیف شده بود.[5]

به دلیل اینکه: قرآن کریم در آن ایام، تعلیم می شد و همه اش را حفظ می کردند. و آن را به رسول خدا صلی الله علیه و آله نشان می دادند؛ و بر وی می خواندند. عده ای مانند عبدالله بن مسعود و ابی بن کعب و دیگران، قرآن را چندین بار بر پیغمبر اکرم خواندند.

2. حاکم در مستدرک[6] از زید بن ثابت نقل می کند که می گوید: کنا عند رسول الله علیه و آله و سلم نؤلف القرآن من الرقاع؛ یعنی: در نزد رسول خدا صلی الله علیه و آله بودیم و قرآن را از رقعه ها جمع می کردیم.

علامه خوئی نیز آن را در البیان[7] از اتقان سیوطی و مستدرک نقل کرده است.

این سخن، صریح است در این که جمعی از کتاب وحی نزد آن حضرت گرد آمده و قرآن را - که در رقعه ها و پارچه ها بود - جمع و مرتب می کرده اند. عبدالله بن عمر می گوید: قرآن را جمع کردم و هر شب آن را می خواندم. این خبر به آن حضرت رسید؛ فرمود: قرآن را در یک ماه بخوان.[8] این حدیث نیز دلالت به جمع شدن قرآن کریم در عصر آن حضرت دارد.

3. شیعه و اهل سنت بالاتفاق نقل کرده اند که رسول خدا صلی الله علیه و آله فرموده است: «لا صلوه الا بفاتحة الکتاب» می دانیم که سوره حمد، اولین سوره نازل شده از قرآن نیست. پس فاتحة الکتاب بودن حمد در زبان رسول خدا صلی الله علیه و آله نشان می دهد که قرآن کریم در عصر آن حضرت جمع شده و سوره حمد در اول آن قرار داده شده بود.

4. در حدیث متواتر ثقلین، نقل شده است که رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود:

«انی تارک فیکم الثقلین کتاب الله و عترتی. ..» پس مشکل است که آن حضرت از کتاب الله یک چیز درهم و برهم و غیر مرتب را در نظر گرفته باشد. پس نظرش به کتاب تألیف یافته و مرتب شده بوده است.

5. در روایات آمده است: عده ای از صحابه، قرآن را در زمان رسول خدا صلی الله علیه و آله جمع کردند که از آن جمله آنها علی بن ابی طالب علیه السلام، سعد بن عبید، ابوالدرداء، معاذ بن جبل، ثابت بن زید بن نعمان، ابی بن کعب و زید بن ثابت بوده اند. در کتاب تاریخ قرآن تألیف ابو عبدالله زنجانی بعد از نقل این سخن در این زمینه، چند روایت از بخاری و اتفان سیوطی و از بیهقی و مناقب خوارزمی، نقل کرده است. و اینها در البیان، تألیف آیة الله خوئی، فصل جمع القرآن، نیز مشروحاً نقل شده است. ظهور این روایات، در جمع ترتیب و تدوین قرآن کریم است که قهراً زیر نظر آن حضرت بوده است.

6. بالاتر از همه اینها این است که ائمه اهل بیت علیهم السلام به این ترتیب، اعتراضی نکرده و آن را پذیرفته اند. اگر این تدوین و ترتیب در زمان رسول خدا صلی الله علیه و آله و تحت نظر آن حضرت انجام نگرفته بود؛

ائمه معصومین علیهم السلام آن را بازگو می کردند. و لااقل می فرمودند که این قرآن همان است که نازل شده و لکن این ترتیب، بعد از آن حضرت بوده است. وانگهی، اهتمام بی حد رسول خدا صلی الله علیه و آله نسبت به قرآن، مانع از این بود که این کار را انجام ندهد و از دنیا برود.[9] [10]

7. روایاتی از پیامبر(ص) در مورد قرائت بعضی از سوره ها که ثواب یک ختم قرآن دارد؛ دلالت بر این موضوع دارد که قرآن کریم در زمان پیامبر اکرم به صورت یک کتاب جامع و کامل، جمع آوری شده است؛ که ابتدا و انتهای آن مشخص بوده است. در غیر این صورت صحبت از ختم قرآن معنا ندارد. رسول خدا(ص) به علی(ع) فرمودند: ای علی(ع) همانا مثل تو میان امت من، مثل سوره قل هو الله احد، است که هر کس آن را یک بار بخواند؛ یک سوم قرآن را خوانده است و هر کس دو بار بخواند؛ دو سوم قرآن را خوانده است و هر کس آن را سه بار بخواند؛ چنان است که همه قرآن را ختم کرده باشد.[11]

نتیجه این که ما هر کدام از این سخنان را در مورد زمان جمع آوری قرآن بپذیریم؛ اما در این مطلب فرقی ندارد که این قرآنی که امروزه در دست مسلمانان است؛ همان قرآنی است که بر پیامبر(ص) نازل شده است و هم چنین با قرآنی که برای اولین بار جمع آوری شده در ترتیب و چینش سوره ها و آیات، هیچ تفاوتی ندارد.

پی نوشت ها:                                 

[1] ن.ک: سید عبدالوهاب طالقانی، علوم قرآن، ص83.

[2] ن.ک: سید محمد رضا جلالی نائینی، تاریخ جمع قرآن کریم، ص87.

[3] همان، ص51 - 19. این نظر را اکثریت اهل سنت پذیرفته‏اند.

[4] ن.ک: سید عبدالوهاب طالقانی، علوم قرآن.

[5] ان القرآن کان علی عهد رسول الله صلی الله علیه و آله مجموعا مؤ لفا علی ما هو علیه الآن.

[6] مستدرک ، ج 2، ص 229، کتاب التفسیر.

[7] البیان ، ص 269 – 273.

[8] جمعت القرآن فقرات به کل لیله فبلغ النبی (ص ) فقال اقراه فی شهر، البیان ، ص 269 به نقل از الاتقان.

[9]  نگاهی به قرآن، سید علی اکبر قرشی، مبحث ترکیب و ترتیب سوره های قرآن.

[10] برگرفته از سایت اسلام کوئست.

[11] روضة الواعظین، ترجمه مهدوی دامغانی، ص 456.

 

 

منبع: اهل بیت

/م118