قصیده‌اي منتشر نشده در مصیبت حضرت سیّدالشّهدا (ع) از صائب تبریزی + متن قصیده

وارث : جواد هاشمی / بسم الله الرّحمن الرّحیم / میرزا محمّدعلی «صائب تبریزی»، شاعر شهیر شیعی، از نام‌آوران عرصه‌ي سخن و از برترین غزل‌پردازان ایران است. در اين مجال مقال، بناي پرداختن به زواياي زندگي اين شاعر قرن يازدهم را نداريم و فقط اشاره مي‌كنيم كه از جمله شاعرانی است که لقب «ملک‌الشّعرایی» داشته است.

ديوان اشعار اين شاعر كثيرالشّعر با تصحيح‌هاي گوناگون و در سال‌های مختلف ‌در یك جلد، دو جلد يا سه جلد به بازار نشر راه يافته است ولي كامل‌ترين ديوان صائب تبريزي تا به امروز همان است كه در شش مجلّد و به همّت صائب‌شناس ماهر و قهرمان سخن معاصر، استاد محمّد قهرمان منتشر شده است(1).

محمّد قهرمان در مقدّمه‌ی خویش در جلد اوّل، 22 نسخه از «صائب» را برای تصحیح خویش برمی‌شمرد که آخرینش ‌چاپ خیّام به تصحیح استاد امیری فیروزکوهی به سال 1333 است. در این‌جا باید به نکته‌ی مهمّی پیرامون انتشار تصحیح استاد امیری فیروزکوهی اشاره کنم. بر تارک این اثر، «کلّیّات صائب تبریزی» نقش بسته و ذیل عنوانش عبارت «از روی‌ نسخه‌ی خطّی که خود شاعر تصحیح نموده است» می‌درخشد. انتشارات خیّام در سال‌های 1333، 1336 و 1373 این اثر را راهی بازار نشر کرد؛ امّا مطلب مغفول مانده در این‌جاست که در چاپ دوم یعنی 1336 قصایدی وجود دارد ‌که در چاپ اوّل و حتّی سوم هم نیست. افزودن این قصاید، توسّط محمّدعلی ترقّی(2) و از نسخه‌ای متعلّق به حسین نخجوانی انجام گرفته است. ایشان متنی یک صفحه‌ای با عنوان «مقدّمه‌ی ناشر» می‌نگارد و پس از مقدمّه‌ی مبسوط مصحّح می‌آورد و چنین اذعان می‌دارد:

اکنون که چاپ دوم «کلّیّات صائب تبریزی» را به دوست‌داران ادب و شعر تقدیم می‌کنیم، لازم است خوانندگان عزیز را از مزیّتی که این چاپ نسبت به چاپ قبلی دارد، آگاه نماییم.

در سال قبل که برای پاره‌ای از امور شخصی به تبریز رفته بودم به ملاقات جناب آقای حاج حسین آقای نخجوانی که از مشوّقین و دوست‌داران ادب و یکی از شخصیّت‌های برجسته‌ی این کشور می‌باشند، رفتم و چون صحبت «صائب» و انتشار کلّیّات آن به میان آمد، ایشان متذکّر گردیدند که در کتاب‌خانه‌ی شخصی خود نسخه‌ای از قصاید «صائب» را دارند که در هیچ جا دیده نشده و خود ایشان پیشنهاد نمودند که در صورتی که اقدام به چاپ دوم «کلّیّات صائب» شود، این قصاید هم در آخر کتاب ضمیمه گردد و بالاخره بعد از شش ماه، تصمیم به چاپ دوم گرفته شد و ما به وسیله‌ی نامه، کتاب مزبور را از ایشان خواستیم و ایشان بدون مضایقه و با کمال سرعت، نسخه‌ی نفیس خود را که تاریخ تحریر آن به طور تقریب هم‌زمان خود «صائب» بوده است، در دست‌رس ما گذاردند و ما با استفاده از این کتاب توانستیم قصاید کتاب را کامل نماییم.

در این‌جا از بذل محبّت ایشان سپاس‌گذاری نموده، موفّقیّت ایشان را در امور فرهنگی خواستاریم. «محمّدعلی ترقّی»

نظر به متن فوق متذکّر می‌شوم که: اوّلاً متأسّفانه فاقد اطّلاعات جزیی و دقیق از آن نسخه‌ی خطّی مزبور می‌باشد. ثانیاً معلوم نمی‌کند که افزوده‌ها با نظارت مصحّح یعنی جناب امیری فیروزکوهی انجام شده یا نه. ثالثاً این سؤال به قوّت خود باقی می‌ماند که چرا چاپ سوم از همین نشر، فاقد این افزوده‌ها است؟‌

بد نيست بيفزايم كه تعداد قصاید در چاپ مذکور، 39 و در دوره‌ی شش جلدی (با احتساب قصاید ناقص)، 47 است ولی در هر دو، قصایدی یا ابیاتی از قصیده‌ای هست که در دیگری نیست. توضيحات جزيي‌تر پيرامون اين مبحث را در تأليفي كه با نام «مجموعه اشعار ولايي و آييني صائب تبريزي» در آستانه‌ي انتشار است، آورده‌ام.

به هر حال، به سادگي مي‌توان دريافت كه استاد قهرمان قریب به یقین و متأسّفانه چاپ 1336 را ملاحظه نکرده و طبیعتاً مانند اکثر محقّقین، گمان نمی‌کردند که این چاپ، تفاوت فاحشی با چاپ قبلش داشته باشد. پس طبیعی است که قصاید افزوده شده‌اي كه به چاپ دوم خيّام يعني سال 1336 راه يافته‌اند در تصحيح شش جلدي ديده نمي‌شوند.

از جناب صائب تبريزي‌ ـ تا به امروز ـ دو قصيده در مدح و مصيبت مولي الكونين حضرت اباعبدالله الحسين عليه السّلام در دست‌رس است؛ يكي از آن دو در مجموعه‌ي شش جلدي آمده است و 57 بیت دارد (ج 6، ص 3588 ـ 3590) و ديگري در مجموعه‌ي شش جلدي نيامده و همين قصيده‌اي است كه انگيزه‌ي نگارش اين مقاله را به عهده گرفت و اينك توسّلاً و تبرّكاً به معرّفي اجمالي آن‌ مي‌پردازد و متن كامل آن را در اختيار علاقمندان قرار مي‌دهد. امّا پيش از نقل قصيده، فرصت اشاره بر چند نكته را بايست مغتنم شمرد:

سند شعر عبارت است از «کلّیّات صائب تبریزی» به تصحيح استاد امیری فیروزکوهی (چاپ خیّام، 1336)، ص 811 ـ 814.

تعداد درست ابيات اين قصيده 87 بیت مي‌باشد. البتّه در شمارش با 88 بيت مواجه هستيم كه يك بیت ـ به اشتباه و به تکرار ـ در دو جا آمده که پس از حذف در پاورقی‌ها متذکّر شده‌ام.

آشنايان شعر و كتاب به‌خوبي مستحضرند كه ابياتي از اين قصيده (هجده ـ نوزده بیت) را استاد «علی انسانی» به نقل از محقّق و شاعر هم‌روزگارمان، استاد «حسین آهی»، در دو کتاب ‌«چراغ صاعقه» (قبل از انتشار شش جلدي قهرمان) و «یک عمر» (بعد از انتشار شش جلدي قهرمان) آورده‌اند که در تطابق واژگان از این دو اثر هم بهره برده‌ام.

محتمل است «صائب» این قصیده را به استقبال از جناب «محتشم» كه قريب صد سال پيش از او مي‌زيسته سروده باشد؛ چرا که با بند هفتم از ترکیب‌بند فاخر عاشورایی او هم‌وزن و هم‌قافیه است(3). به شواهد و قرائن زير و عبارات یکسانشان بنگريد:

«صائب»:

نتْوان سپهر را به سرانگشت برگرفت

چون نیزه برگرفت سرِ آن بزرگوار؟

«محتشم»:

روزی که شد به نیزه سر آن بزرگوار

خورشید، سربرهنه برآمد ز کوهسار

*****

«صائب»:

«صائب»! از این نوای جگرسوز، لب ببند

کز استماع آن، جگر سنگ شد فگار

«محتشم»:

خاموش «محتشم»! که دل سنگ آب شد

*****

«صائب»:

دارد دریغ از جگر تشنه‌ی حسین

آبی که مرغ و ماهی از او هست کام‌کار

«محتشم»:

مرغ هوا و ماهی دریا کباب شد

*****

و امّا متن قصیده‌:

چون آسمان کند کمر کینه، استوار

کشتیّ نوح بشْکند از موجه‌ی بِحار(4)

لعل حسین را کند از مهر، خشکْ‌لب

تیغ یزید را کند از کینه، آب‌دار(5)

گیرد به کف چو ساغرِ زرّینِ آفتاب

اوّل ز خون بی‌گنهان بشکند خمار

بیهوده سر مخار که مار سپهر را

جز مغز سر، طعام دگر نیست سازگار

گر مغز عقل در سرت، ای هوشمند! هست

یک جو ز کهکشان، طمع مردمی مدار

چون برگِ کاه در نظر عقل شد سبک

هر کس که پشت داد به دیوارِ روزگار

از ناخن هلال، گشایش مدار چشم

تا چهره‌ات ز اشک نگردد شفقْ‌نگار

آن را که مارِ ارقمِ(6) لیل و نهار زد

روید به جای سبزه ز خاکش زبان مار

خون شفق ز پنجه‌ی خورشید می‌چکد

از بس گلوی تشنه‌لبان را دهد فشار

پیداست پایه‌داریِ نقش بر آب چیست

چشم وفا مدار از این آب‌گون‌ْحصار

جور سپهر را نتواند شمار کرد

صرصر اگر ز ریگ کند سُبحه‌ی(7) شمار

کام نهنگ را صدف انبیا کند

آید به چار موجه(8) چو این بحرِ بی‌کنار

سنگ فَسانش(9) از جگر انبیا بُوَد

دندان کین چو تیز کند گرگ روزگار

در چاه، سرنگون فکنَد ماه مصر را

یعقوب را سفید کند چشم انتظار

بهر مسیح، دار سیاست کند بلند

دجّال را پیام برآرد مسیح‌وار

ایّوب را به بستر بیماری افکند

چندان که جوش گرم برآرد از او دمار

در کام منجنیق گذارد خلیل را

دامن زند بر آتش نمرود نابه‌کار

با ارّه‌ی دو سر زکریّای پیر را

سازد دو نیم و شرم ندارد ز روزگار

از تن جدا کند سر یحیی چو گوسفند

گرگ فلک چو باز کند پنجه‌ی شکار

انگشتری ز دست سلیمان برون کند

بر مسند فرشته دهد دیو را قرار

در جنگ زرگری(10) فکند عرش و فرش را

گوساله را به حرف درآرد کلیم‌وار

چون ماه، شق کند سر شیر خدای را

در حالت نماز به شمشیر آب‌دار

انگشت زهردار به کام حسن کشد

ریزد ز پاره‌ی جگرش رنگِ لاله‌زار

نقد(11)ابوتراب، جگرگوشه‌ی رسول

طفلی که بود گیسوی پیغمبرش، مِهار

روزی که پا به دایره‌ی کربلا نهاد

بشْنو چها کشید ز چرخ ستیزکار(12)

آن سر که جای بر سر زانوی عرش داشت

چون نقش پا به خاک فکندند خوار و زار

حلقی که بوسه‌گاه رسول خدای بود

شد جوی خون ز بوسه‌ی شمشیر آب‌دار

گیسوی او که حبل متین شفاعت است

از دست‌بردِ تیغِ ستم گشت تار و مار

از زخم تیر بر بدن نازنین او

صد روزن از بهشت برین گشت آشکار

لعل لبی که بوسه‌گه جبرئیل بود

بی‌آب شد ز سنگْ‌دلی‌های روزگار

رویی که بود فاطمه آیینه‌دار او

صاحب کلَف(13) چو ماه شد از گَرد کارزار

آن کاکلی که بود یداللّه شانه‌اش

پرچم شد از سیاه‌دلی‌های روزگار

جسمی که کوه آهن صبر و قرار بود

شد چون زره ز کاوش پیکان آب‌دار

رنگین به خون(14) شده است ز بی‌رویی سپهر

رویی که می‌گذاشت بر او مصطفی، عذار(15)

طفلی که ناقة اللَّه او بود مصطفی

خصم سیاه‌دل شده بر سینه‌اش سوار

بی‌خانمان شدند همه طایران قدس

در خاک و خون فتاد چو آن نخل پایدار

عیسی در آسمان چهارم گرفت گوش

پیچید بس که نوحه در این (16) نیل‌گون‌ْحصار

روح الامین ز صدْمه‌ی این ماتم بزرگ

گردید هم‌چو مرغ تُفَک (17) خورده بی‌قرار

نزدیک بود شعله‌ی بی‌طاقتی کشد

آن روز آتش غضب آفریدگار

آن روز می‌گسیخت تزلزل، رگ زمین

لنگر نمی‌فکند اگر حلم کردگار (18)

گردون عیار سنگ‌دلی‌های خود گرفت

روزی که این مصیبت عظمی شد آشکار

آن روز چار طاق عناصر شکسته بود

دستش گرفت قائمه‌ی عرش کردگار

روزی که اهل بیت گشودند موی خویش

چون اطلس سپهر نگردیده تار و مار؟

نتْوان سپهر را به سرانگشت برگرفت

چون نیزه برگرفت سرِ آن بزرگوار؟

تا امتحان واقعه‌ی کربلا نکرد

ظاهر نشد به خلق جهان، حلم کردگار

روزی که خاک، جسم تو را در بغل گرفت

چون چرخِ سخت‌روی نیفتاد از مدار؟

تا آفتاب او به لب بام بوسه زد

خون شفق ز دیده‌ی گردون شد آشکار

گردون به هر دو دست، سر خویش را گرفت

افتاد چون سر تو به میدان کارزار

خون تو را به حشر چه حاجت به شاهد است؟

بس نیست شاهد تو دو گیسوی خون‌ْنگار؟!

بر سینه‌ی حسین دهد جای، شمر را

در پیش طاق کعبه، صنم را دهد قرار

در ماتم تو چرخ به سر، کاه (19) ریخته است

این نیست کهکشان که ز گردون شد آشکار

از بس که طایران هوا (20) خون گریستند

از ماتم تو، روی زمین گشت لاله‌زار

در ماتم تو کعبه اگر سنگ داغ نیست

بهر چه کرده است سیه‌پوشی اختیار؟

آب خِضَر، پَلاس (21) سیه بر گلو فکند

دست از حیات شست چو آن درّ شاهوار

داغ مصیبت تو بُوَد بر جبین او

هر لاله‌ای که سر زند از تیغ کوهسار

خورشید می‌کشد نفس سرد هر سحر

تا سایه برگرفتی از این نیل‌گون‌ْحصار

گر سنگ را به گریه نیارد عزای تو

این چشمه‌ها چگونه روان شد ز کوهسار؟

خضر و مسیح را به نَفَس، زنده می‌کنند

آن‌ها که در رکاب تو کردند جان، ‌نثار

چون برگ لاله، پرده‌ی گوش بهشتیان

تا گشت از این نوای جگرسوز، داغ‌دار،

از گیسوی بریده‌ی حوران، فضای خلد

شد مشک آن چنان که نیابد نسیم، بار

گل نیست این که از نفس سرد این خبر

گردیده است پرده‌ی گوش چمن، فکار

هر قطره‌اش محرّک دریای رحمت است

چشمی که در مصیبت او گردد اشک‌بار

بگری (22) که اشکِ ماتمیانِ حسین را

عرش، التماس می‌کند از بهر گوشوار

دلْ‌سرد شد ز پرورش مهر، آسمان

تا قبّه‌ی مبارک او گشت آشکار

چون خاک کربلا نشود سجده‌گاه عرش؟

خونی که ریخته است در آن خاکِ مُشکْ‌بار(23)

از تنگ‌گیری لحدِ تنگ، ایمن است

آن را که جوش اهل زیارت دهد فشار

جنّت بغل‌گشاده درآید به مرقدش

آن را که خواب مرگ بگیرد در این دیار (24)

روزی که بر میان، کمر کینه‌ی تو بست

منسوب شد به بدگهری تیغ آب‌دار

چون نیزه هم‌چو مار نپیچد به خویشتن؟

انگشت بسته است به خون که در نگار؟

خون حسین تشنه‌جگر را سبیل (25) کرد

چون در زمین فرو نرود آب خوش‌گوار؟

در حشر، بی‌حساب به فردوس می‌رود

دستی که کرد سُبحه‌ی آن خاک را شمار

خاک گران‌بهای تو اکسیر (26) صحّت است

عیسی گرفته است سر خود (27) از این دیار

انگشت زینهار (28) بر آورده است شمع

از بس که می‌خورد ز هجوم مَلَک (29)، فشار

بر تیغ هم‌چو سبزه‌ی نورُسته می‌دوی

شوق لقای حق ز تو برده است اختیار

هفتاد تن ز لشکر سلطان کربلا

در خون ببیند و نشود چشمش اشک‌بار

دارد دریغ از جگر تشنه‌ی حسین

آبی که مرغ و ماهی از او هست کام‌کار (30)

دایم میان خلق، دلت با خدای بود

بیرون نرفت از حرم کعبه این شکار

شیر خدای، دست به پشتت کشیده است

چون با تو خصم، پنجه زند روز کارزار؟

از صلبِ ذوالفقارِ شجاعت چکیده‌ای

نشکافد از تو چون جگر خصم چون انار؟

گردد عقیم، مریمِ آبستنِ صدف

گر یاد تیغ او گذرد در دل بحار

قندیل کعبه را به صنم‌خانه داده است

هر کس که جز ولای تو کرده است اختیار

حاشا که این مصیبت عظمی که شرح رفت

گنجد به ظرف حوصله‌ی آفریدگار

«صائب»! از این نوای جگرسوز، لب ببند

کز استماع آن، جگر سنگ شد فگار (31)

اکنون که پایتخت اجابت مقام توست

از روی اعتقاد دو دست دعا برآر

تا آفتاب، انجمن‌افروز مشرق است

تا برج (32) این بلندْحصار است هشت و چار (33)،

روی موافقان تو روشن چو صبح عید!

روز مخالفان چو شب کور باد تار!

آن کس که آب بر جگر تشنه‌ی تو بست

یارب! به لعنت ابدی باد سنگسار!

جواد هاشمی «تربت»

منابع

چراغ صاعقه: به گزینش علی انسانی، تهران، انتشارات جمهوری، چاپ سوم، 1382.

چراغ صاعقه: به گزینش علی انسانی، تهران، انتشارات جمهوری، چاپ هشتم، 1390.

چراغ صاعقه: به گزینش علی انسانی، تهران، انتشارات فتحی، چاپ اوّل، 1367.

دیوان صائب تبریزی: با مقدّمه‌ی سیروس شمیسا، تهران، انتشارات‌های مستوفی و بهزاد، چاپ اوّل، 1373.

دیوان صائب تبریزی (2 ج): به اهتمام جهان‌گیر منصور، با دو پیش‌گفتار از شبلی نعمانی و پرویز ناتل خانلری، تهران، مؤسّسه انتشارات نگاه، چاپ ششم، 1389.

دیوان صائب تبریزی (6 ج): محمّد قهرمان، تهران، شرکت انتشارات علمی و فرهنگی، چاپ اوّل، 1364 تا 1370.

راه‌نمای دیوان صائب تبریزی (جلد هفتم دوره‌ی شش جلدی): به اهتمام کبری عزیزیان، تهران، شرکت انتشارات علمی و فرهنگی، چاپ اوّل، 1383.

فرهنگ اشعار صائب (2 ج): تألیف احمد گلچین معانی، تهران، مؤسّسه‌ی انتشارات امیرکبیر، چاپ سوم، 1381.

کلّیّات صائب تبریزی: مقدّمه‌ و شرح حال به قلم امیری فیروزکوهی، تهران، انتشارات خیّام، چاپ اوّل، 1333.

کلّیّات صائب تبریزی: مقدّمه‌ و شرح حال به قلم امیری فیروزکوهی، تهران، انتشارات خیّام، چاپ دوم، 1336.

کلّیّات صائب تبریزی: مقدّمه‌ و شرح حال به قلم امیری فیروزکوهی، تهران، انتشارات خیّام، چاپ دوم (البتّه به اعتباری چاپ سوم این نشر است)، 1373.

کلّیّات محتشم کاشانی (2 ج): به تصحیح و حواشی مصطفی فیضی کاشانی، تهران، شرکت انتشارات سوره مهر، چاپ اوّل، 1389.

یک عمر (گزیده غزل‌های یک‌دست مذهبی، عرفانی صائب و استقبال‌های صائب از حافظ): به کوشش و گزینش علی انسانی، تهران، انتشارات سنایی، چاپ اوّل، 1379.

یک عمر (گزیده غزل‌های یک‌دست مذهبی، عرفانی صائب و استقبال‌های صائب از حافظ): به کوشش و گزینش علی انسانی، تهران، مرکز فرهنگی انتشاراتی منیر، چاپ دوم، 1390.