آيا صبر يك امر ذاتي است يا اكتسابي؟

در روايتي از اميرالمومنين ـ سلام الله عليه ـ مي خوانيم: «ان الصبر من الايمان كالرأس من الجسد و لا خير في جسد لا رأس معه و لا في ايمان لا صبر معه»⁽²⁾ صبر نسبت به ايمان، مانند سر است در مقابل تن، تن بي سر بقائي ندارد و ايمان بدون صبر نيز ارزشي نخواهد داشت.

صبر اقسام متعددي دارد. گاهي صبر در برابر مشكلاتي است كه در راه اطاعت خداوند متعال وجود دارد و گاهي صبر در برابر خواهش هاي نفساني و شهوات سركش و طغيانگر و گاهي صبر در برابر حوادث ناگوار و عدم خود باختگي و شكست روحي و ترك جزع و فزع است.

در روايات اسلامي از اولي به «صبر بر طاعت» و از دومي به «صبر بر معصيت» و از سومي به «صبر بر مصيبت» تعبير شده است.⁽³⁾

اين روايت، خود بهترين دليل است بر اينكه، صبر، اكتسابي است. نه ذاتي و طبيعي و فطري. زيرا مثلاً صبر بر معصيت چيزي نيست كه ذاتي انسان باشد و انسان فطرتاً و ذاتاً طوري باشد كه هر گاه در برابر منظرة گناه و معصيت قرار گرفت، صبر پيشه كند و در برابر خواست هاي نفساني خود مقاومت كند و از انجام معصيت صرف نظر نمايد. اگر چنين بود هيچ انساني گرفتار گناه نمي شد. يا آنكه در صبر بر معصيت گفته اند كه در هنگام مصائب، شكايت به بندگان خدا نكند و بيش از حد جزع و فزع ننمايد و روشن است كه همة اين امور اعمالي است در اختيار انسان.

همچنين در صبر بر طاعت، در واقع انسان، با مقاومت در برابر هواهاي نفس و نيروهاي شيطاني، بندگي خدا را بجا مي آورد و مثلاً از صبح تا شب روزه مي گيرد و يا نيمة شب از خواب بيدار شده و نماز را بپاي مي دارد كه تمام اينها اعمالي است اختياري نه ذاتي و فطري.

علاوه بر دليل فوق، اينكه در آيات قرآن پاداش هاي زيادي براي صابران ذكر شده و افراد صابر مورد تمجيد و تعريف خداوند واقع شده اند، دليل بر آن است كه صبر صفتي است اكتسابي. زيرا اگر صفتي ذاتي و طبيعي بود، براي انسان امتياز محسوب نمي شد و جاي تشويق و پاداش نداشت. زيرا تشويق و پاداش فقط در برابر عمل اختياري است.

همچنين در بعضي از آيات به پيامبر ـ صلّي الله عليه و آله ـ و مؤمنين امر شده كه در برابر مشكلات صبور باشند، اگر صبر صفتي ذاتي بود و هر كسي آن را به طور طبيعي واجد بود. ديگر نيازي به اين امر و دستور نبود.

تمام اين ادله مي رساند كه صبر، صفتي است اكتسابي، نه ذاتي و فطري.

اما در پاسخ به قسمت دوم سؤال، بايد گفت، آيات قرآن كريم در زمينه صبر دو دسته اند:

دسته اي از آيات، جملاتي خبري اند كه آثار و فوائد صبر را بيان مي كنند. به عنوان مثال در سورة رعد، آيه 22 آمده است:

«والذين صبروا اتبغاء و جه ربّهم و اقاموا الصّلوإة وانفقوا مما رزقناهم سرّا و علانيةً و يدرءون بالحسنة السيئة اولئك لهم عقبي الدار» (و آنها كه به خاطر ذات پاك پروردگارشان شكيبايي مي كنند و نماز را بر پا مي دارند و از آنچه به آنها روزي داده ايم در پنهان و آشكار انفاق مي كنند و با حسنات، سيئات را از ميان مي برند، پايان نيك سراي ديگر از آن آنهاست)

دسته اي ديگر از آيات، جملات امري اند كه دستور به صبر و شكيبايي مي دهند كه به دو نمونه از آنها اشاره مي كنيم:

1. يا ايها الذين آمنوا اصبروا و صابروا و رابطوا و اتقوا الله لعلكم تفلحون⁽⁴⁾
اي كساني كه ايمان آورده ايد (در برابر مشكلات و هوس ها) استقامت كنيد و در برابر دشمنان (نيز) استقامت بخرج دهيد و از مرزهاي خود، مراقبت به عمل آوريد و از خدا بپرهيزيد، شايد رستگار شويد.

2. ... و اصبروا ان الله مع الصابرين⁽⁵⁾

(اي كساني كه (ايمان آورده ايد) استقامت نمائيد كه خداوند با استقامت كنندگان است.)

پي نوشت ها: