امانت‌داری نشانه درستی و کمال است

امانت‌داری نشانه درستی و کمال است از این جهت بحث درباره آن تنها از دیدگاه اسلام نیست بلکه موضوعی است که هم از جنبه اندیشه و معیارهای انسانی می‌توان درباره آن بحث کرد و هم از ناحیه اسلام که فوق‌العاده به آن اهمیت داده است.

ودیعه از«ودع» به‌معنای ترک کردن آمده است و چون در نزد امانت گیرنده ترک شده است ودیعه گویند و امانت از «امن» به‌معنای ایمنی و اطمینان و امانت را هم امانت گویند چون شخص امانت‌گذار از خیانت آن کسی‌که امانت پیش اوست مطمئن و ایمن است.

در بیان عرف و اندیشمندان اسلامی امانت به‌معنای چیزی است که نزد غیر به ودیعه بسپارند تا آن‌را برای سپارنده حفظ کند و سپس به وی برگرداند.

در آیات قرآن‌کریم درباره شش نفر از پیامبران بزرگ الهی یعنی حضرت نوح، حضرت هود، صالح، لوط ، شعیب و موسی(ع) جمله «اِنِّی لَکُمْ رَسُولٌ اَمِینٌ؛ من برای شما فرستاده امینی هستم» دیده می‌‌شود که نشان واضحی از اهمیت این فضیلت اخلاقی است که در کنار امر رسالت قرار گرفته و بدون آن هرگز اعتماد امت‌ها به رسولان جلب نمی‌شد.

امانت‌داری از نگاه قرآن

خداوند متعال در آیه 32 معارج و هشت مؤمنون در این رابطه می‌فرماید: «وَالَّذِینَ هُمْ لِأَمَانَاتِهِمْ وَعَهْدِهِمْ رَاعُونَ؛ و کسانى‌که امانت‌ها و پیمان خود را مراعات مى‏‌کنند» همچنین، در آیه هشت سوره مؤمنون در این رابطه فرموده است «وَالَّذِینَ هُمْ لِأَمَانَاتِهِمْ وَعَهْدِهِمْ رَاعُونَ؛
و آنان که امانت‌ها و پیمان خود را رعایت مى‏‌کنند».

در این آیه برجسته صفات مؤمنان راستین یعنی حفظ امانت و پایبندی به عهد و پیمان اشاره شده است. نکته قابل توجه این است که «امانات» در این‌جا به‌صورت جمع ذکر شده که اشاره به انواع و اقسام امانت است و بسیاری از مفسران قائل هستند که امانت در این آیه، تنها شامل امانت‌های مالی نیست بلکه شامل امانات معنوی مانند قرآن و آئین خدا و عبادات، وظائف شرعیه و همچنین، شامل نعمت‌های مختلفی که خداوند به انسان داده است می‌شود.

و از این‌جا روشن می‌شود که مؤمنان واقعی و انسان‌های شایسته کسانی هستند که تمام این امانت‌ها را مراعات کنند و مراقب حفظ همه آن‌ها باشند. خداوند در آیه 72 سوره مبارکه احزاب می‌فرماید: «إِنَّا عَرَضْنَا الْأَمَانَةَ عَلَى السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ وَالْجِبَالِ فَأَبَیْنَ أَن یَحْمِلْنَهَا وَأَشْفَقْنَ مِنْهَا وَحَمَلَهَا الْإِنسَانُ إِنَّهُ کَانَ ظَلُومًا جَهُولًا؛ ما امانت الهى و بار تکلیف را بر آسمان‌ها و زمین و کوه‌ها عرضه کردیم پس از برداشتن آن سر باز زدند و از آن هراسناک شدند ولى انسان آن‌را برداشت راستى او ستمگرى نادان بود».

امانت‌داری در روایات

در احادیثی هم که از پیامبراکرم(ص) و امامان معصوم(ع) به ما رسیده است اهمیت فوق‌العاده‌ای به این مسأله داده شده است، حتی گاهی از امانت به‌عنوان یکی از اصول اساسی مشترک در میان همه ادیان آسمانی یاد شده است، به‌طوری‌که در حدیثی از امام صادق(ع) آمده است: «خداوند هیچ پیامبری را مبعوث نکرد، مگر این‌که راست‌گویی و اداء امانت نسبت به نیکوکار و بدکار جزء تعلیمات او بود.

و در جایی دیگر آمده است که، شخصی به حضرت صادق(ع) گفت: ابن أبی یعفور خدمت شما سلام عرض می‏‌کرد، فرمود «بر تو و بر او سلام، وقتی پیش او رفتی سلام به او برسان و به او بگو جعفر بن‌محمد می‏‌‎گفت توجه کن به آن چیزی که به‌واسطه آن حضرت امیر المؤمنین(ع) نزد رسول خدا(ص) به آن مقام رسید، پس به آن ملازم شو، همانا علی(ع) بدان پایه پیش رسول خدا(ص) نرسید مگر به‌راستی گفتار و دادن امانت.

امانت معنی بسیار وسیع و گسترده‌ای دارد که شامل تمام مواهب الهی و نعمت‌های خدادادی می‌شود؛ از قرآن مجید و اسلام و ایمان و ولایت گرفته تا کوچک‌ترین مواهب مادی و معنوی همه در مفهوم وسیع امانت داخل می‌شود.

احادیثی که می‌گوید امانت موجب غنی و بی نیازی، و خیانت موجب فقر است، ناظر به امانت‌های مالی و مادی است. ولی آیات و روایاتی که اشاره به عرضه شدن امانت به آسمان‌ها و زمین می‌کند به یقین به‌معنی امانت مادی و مالی نیست بلکه فراتر از آن است و ناظر به امانت‌های معنوی می‌باشد، به‌طوری‎که همچنین، در حدیثی در مورد امیرمؤمنان(ع) می‌خوانیم هنگامی‌که وقت نماز فرا می‌رسید حال او دگرگون می‌شد و هنگامی که از آن حضرت سؤال می‌کردند می‌فرمود «وقت نماز رسیده همان وقت امانتی که خداوند آن را بر آسمان‌ها و زمین عرضه داشت و از حمل آن ابا کردند و ترسان شدند.

در حدیثی دیگر از امام صادق(ع) می‌خوانیم: هنگامی که خداوند ارواح پیغمبر(ص) و فاطمه زهرا(ع) و ائمه معصومین(ع) را آفرید سخنانی فرمود ولایت آن‌ها امانتی در نزد خلق من است و از احادیث دیگری استفاده می‌شود که خلافت رسول‌اللّه(ص) امانت است و یا این‌که نماز و زکات و حج امانت است و یا همسران نزد شما امانت الهی هستند، به هر حال امانت و خیانت را نمی‌‌توان در عمل خاص و برنامه معینی محدود ساخت؛ چرا که آثار و پیامدهای آن نیز تنها در بخش امانت و خیانت مالی محدود نمی‌شود.

آثار فردی امانت‌داری

در روایات آثار فراوانی برای این خصلت بیان شده است، آثاری مانند جلب رزق و روزی که در این رابطه از پیامبراکرم(ص) روایت داریم که: «امانت رزق و روزی می آورد، و خیانت مایه فقر است».

جلب اعتماد مردم و عافیت در دنیا و آخرت از دیگر آثار امانت‌داری است، در از لقمان حکیم در این رابطه نقل شده است که فرمود: «پسرم! امانت را ادا کن تا دنیا و آخرت تو سالم باشد، و امین باش تا غنی شوی».

امانت‌داری نشانه ایمان است و از رسول خدا(ص) نقل شده است که فرمود: «نگاه به فزونی نماز و روزه آن‌ها و کثرت حج و نیکوکاری آن‌ها و سر و صدایشان در شب هنگام راز و نیاز با خدا نکنید، بلکه نگاه به راست‌گویی و امانت آن‌ها کنید»، البته هدف از این تعبیرات این نیست که نماز و روزه و حج و انفاق، سبک شمرده شود، بلکه هدف آن است که این‌ها تنها نشانه دین‌دارى افراد معرفى نشود، بلکه به دو رکن اساسى دین یعنى راستى و امانت بیشتر توجه شود.

اقتدا به امامان معصومین(ع) و ایجاد شهامت در صاحب امانت از دیگر آثار امانت‎داری است که صدق و راستی و امانت به انسان شجاعت و شهامت می‌بخشد؛ زیرا آن را که حساب پاک است از محاسبه چه باک است؛ درحالی که دروغ و خیانت همیشه انسان را در هاله‌ای از خوف و ترس فرو می‌برد؛ مبادا خلاف‌گویی و خیانت او ظاهر گردد و تمام نقشه‌های او نقش بر آب شود.

امانت‌داری آثار اجتماعی زیادی دارد و معلوم است کسی‌که به خیانت و نادرستی در بین مردم معروف شد در این دنیا نیز زندگانی بر او سخت و ناگوار می‌شود، و نوع انسان در دنیا با معاونت و همکاری یکدیگر می‏‌تواند زندگانی راحتی داشته باشد، زندگانی انفرادی برای هیچ‌کس میسر نیست مگر آن‌که از جامعه بشریت خارج شده به حیوانات وحشی ملحق گردد و زندگانی اجتماعی چرخ بزرگش بر محور اعتماد مردم به یکدیگر می‏‌چرخد و اگر خدای نخواسته اعتماد از میان مردم رخت بربندد ممکن نیست بتوانند به‌راحتی زندگانی کنند و پایه بزرگ اعتماد هم بر امانت و ترک خیانت گذاشته شده است.

پس شخص خائن مورد اطمینان نیست و از مدنیت و عضویت جامعه انسانی خارج است و او را در محفل مدینه فاضله به عضویت نمی‏پذیرند و معلوم است چنین شخصی با چه حالت سخت و زندگی تنگی، گذران عمر می‌کند.

راه‌های تقویت امانت‌داری

پرورش روح امانت‌داری در افراد و پیش گیری از خیانت جز در سایه تقویت مبانی ایمان امکان‌پذیر نیست؛ زیرا یکی از ریشه‌های عمده خیانت، شرک و عدم اعتقاد کامل به قدرت پروردگار و رازقیت او است.

افراد ضعیف‌الایمان به گمان این که اگر دست به خیانت نزنند در زندگی عقب می‌مانند و منافع آن‌ها تأمین نمی‌شود تن به ذلت خیانت می‌دهند اما هنگامی که پایه‌های ایمان تقویت شد توکل و اعتماد بر خدا و اطمینان به وعده‌های تخلف ناپذیر او سبب می‌شود که راه انحراف شرک را برای وصول به مواهب زندگی نپیماید.

از سویی دیگر چون یکی از عوامل مهم خیانت، نیاز افراد است باید تا آن‌جا که می‌شود نیازهای معقول و مشروع کسانی را که تحت مدیریت انسان قرار دارند برآورده کنند مبادا نیازشان سبب شود که زنجیر طلایی امانت را پاره کنند و به خیانت روی آورند.

امیرمؤمنان علی(ع) در عهدنامه مالک اشتر که عالی‌ترین برنامه مدیریت است می‌فرماید: «و در بذل و بخشش به قاضی سفره سخاوتت را بگستر آن‌گونه که نیازمندی‌اش از میان برود و حاجتی به مردم پیدا نکند و از نظر مقام و منزلت آن‌قدر مقامش را نزد خودت بالا ببر که هیچ یک از یاران نزدیکت به نفوذ کردن در او طمع نکند و از توطئه این‌گونه افراد نزد تو در امان باشد و در این موضوع با دقت بنگر» و از سوی دیگر توجه به عواقب شوم خیانت در دنیا و آخرت و رسوایی‌ها و محرومیت‌های ناشی از آن و سرافکندگی در برابر خلق و خالق و گرفتار شدن در چنگال فقری که انسان از آن می‌گریزد به یقین از عوامل باز دارنده و از اسباب پیشگیری و درمان خیانت است.

این نکته نیز قابل دقت است همان‌گونه که امانت‌داران باید در امانت خیانت نکنند امانت‌گذاران نیز باید به هوش باشند که امانت خویش را به دست چه کسی می‌سپرند اگر کسی امانتش را به دست انسان بد سابقه‌ای بسپارد و او در امانت خیانت کند باید خویشتن را ملامت کند، به‌طوری‌که در حدیثی از پیامبر اکرم(ص) می‌خوانیم: «کسی که امانت خویش را به غیر امین بسپارد خدا ضامن حفظ آن نیست؛ زیرا خدا او را از سپردن امانت به چنین کسی نهی کرده است».

حجت‌الاسلام والمسلمین سیداحمد میرعمادی، نماینده ولی‌ فقیه در استان و امام جمعه خرم‌آباد در گفت‌وگو با خبرنگار ایکنا در رابطه با امانت‌داری در سیره نبی مکرم اسلام(ص)، گفت: پیامبرگرامی اسلام که در تمامی عرصه‌ها و ابعاد انسانی، الگو و اسوه بود، در امانت‌داری نیز زبان‌زد عام و خاص بود. این صفت به‌قدری در ایشان برجسته بود که همه مردم، حتی پیش از بعثت به او لقب «امین» داده بودند.

وی اضافه کرد: نبی امین، خود امانت‌دار بود و مردم را به آن دعوت می‌کرد. ایشان با تعبیرهای مختلف، اهمیت این خصیصه را یادآور می‌شدند و حتی ایمان را با شاخصه امانت‌داری می‌سنجیدند، از نظرگاه ایشان، هرکس امانت‌دار نیست ایمان هم ندارد.

میرعمادی ادامه داد: پیامبر اکرم(ص) برای تحکیم این اصل مهم انسانی، همواره آثار و پیامدهای آن‌ را برمی‌شمرد و نتایج دنیوی و اخروی آن را بیان می‌کرد، امنیت اجتماعی، افزایش رزق و روزی، عزت اجتماعی، رهایی از آتش جهنم، تقویت ایمان و ترویج راستی و صداقت از آثار مهم امانتداری بود که نبی مکرم اسلام گوشزد می‌فرمود.

نماینده ولی‌ فقیه در لرستان ادامه داد: از نظر پیامبر اعظم(ص) خیانت در امانت همچون آتشی است که به خرمن زندگی می‌افتد و برکت را از بین می‌‎برد و فقر و فلاکت به‌بار می‌آورد.

وی گفت: مطالعه تاریخ اسلام نشان می‌دهد که «امانت‌داری» در سیره رسول خدا(ص) بسیار برجسته است و ایشان حساسیت فوق‌العاده‌ای به آن داشتند حتی در سخت‌ترین شرایط نیز بر امانت‌داری تاکید می‌ورزید.

/س.ب215