پنج روایت راهگشا از ائمه(ع) درباره ماه استغفار

وارث: باب الحوائج حضرت امام موسی کاظم(ع) در خصوص اهمیت ماه رجب می‌فرمایند: ماه رجب، ماه بزرگى است که در آن (پاداش) حسنات چند برابر است و گناهان (آدمى) در آن آمرزیده مى‏‌شود، کسى که یک روز در ماه رجب روزه بگیرد، آتش جهنم به اندازه ۱۰۰ سال از او فاصله مى‏‌گیرد و کسى که سه روز (در این ماه) روزه بگیرد، بهشت براى او واجب مى‏‌شود.(۱)

همچنین امام صادق(ع) درباره فضیلت روزه‌داری در ماه رجب می‌فرمایند: حضرت نوح(ع) در روز اول ماه رجب سوار بر کشتی شد و به همراهان دستور داد، این روز را روزه بگیرند و فرمود هر که این روز را روزه بدارد آتش جهنم یک سال از او دور شود و کسی که هفت روز از این ماه را روزه بدارد هفت درب جهنم بر او بسته شود و اگر هشت روز روزه بدارد هشت درب بهشت به روی او باز می‌شود و کسی که پانزده روز روزه بدارد خداوند حوائج او را بر آورده کند و کسی بیشتر از این مقدار روزه بگیرد خداوند افزون به او عنایت کند.(2)

 اعمالی که برای این ماه در روایات ذکر شده به دو گونه است؛ قسمتی از این اعمال مربوط به همه روزهای ماه است، مانند روزه گرفتن و بعضی از اذکار و ادعیه و قسمت دیگر آن مربوط به زمان‌های مخصوصی از این ماه، مانند اعمال و دعاها و نمازهایی که برای هر شب و روز این ماه وارد شده است و همچنین اعمالی که در «ایام البیض» روز سیزدهم و چهاردهم و پانزدهم هر ماه قمری سفارش به انجام آن شده است.

*اعمال مشترک ماه رجب

-روزه: امام کاظم(ع) در این باره می‌فرماید: رجب، نام رودى در بهشت است که از شیر سپیدتر و از عسل شیرین‏تر است، کسى که یک روز از ماه رجب را روزه بگیرد خداوند متعال از آن رود به او مى‏‌نوشاند.(۳)

-اذکار: رسول خدا(ص) می‌فرماید: کسی که در ماه رجب ۱۰۰ مرتبه این ذکر را بگوید: «أَسْتَغْفِرُ اللَّهَ الَّذِی لَا إِلَهَ إِلَّا هُوَ وَحْدَهُ لَا شَرِیکَ لَهُ وَ أَتُوبُ إِلَیْهِ» و بعد از پایان آن انفاقی کند، خداوند امر او را به رحمت و آمرزش پایان برد ... و هنگامی که خداوند را در روز قیامت ملاقات کند، خداوند به او گوید: به سلطنت من اقرار کردی پس هر درخواستی داری بنما تا اجابت کنم که کسی جز من نمی‌تواند خواسته‌های تو را برآورد.(۴)

همچنین پیامبر(ص) در روایتی دیگر دیگر می‌فرماید: کسی که ۱۰۰۰ مرتبه در این ماه «َلا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ» بگوید خداوند ۱۰۰ هزار پاداش در نامه عمل او می‌نویسد.(۵)

*اعمال مخصوص ماه رجب

از جمله اعمال مخصوص این ماه غسل شب اول، شب پانزدهم، شب آخر(۶) نمازهای شب جمعه اول ماه رجب«لیلة الرغائب»(۷)، نمازهای شب سیزدهم و چهاردهم و پانزدهم«لیالی البیض»(۸)، انجام عمره(۹)، زیارت امام حسین(ع)(۱۰) و زیارت امام رضا(ع)(۱۱) است.

همان طور که گفته شد از جمله اعمال این ماه، نمازهایی است که در هر شب باید خوانده شود و کیفیت آن در روایات آمده است(۱۲) که در ادامه می‌آید:

*نماز در هر شب ماه رجب

در هر شب، دو رکعت، بعد از «حمد» سه مرتبه سوره «کافرون» و یک مرتبه سوره «توحید» خوانده شود و چون سلام دهد، دست‌ها را بلند کند و بگوید:

«لا اله الا الله وحده لا شریک له، له الملک و له الحمد یحیی و یمیت و هو حیّ لا یموت بیده الخیر و هو علی کلّ شیء قدیر و الیه المصیر و لا حول و لا قوة الا بالله العلی العظیم صلّ علی محمد النّبیّ الامّیّ و آله» و دست‌ها را به صورت خود بکشد.

رسول اکرم(ص) درباره این نماز می‌فرماید: کسی که این عمل را به جا آورد، حق تعالی دعای او را مستجاب می‌گرداند و ثواب ۶۰ حج و ۶۰ عمره به او عطا می‌کند.(۱۳)

*نماز اولین شب جمعه ماه رجب

اولین شب جمعه این ماه «لیلة الرغائب» نام دارد که دارای فضیلت بسیاری است. دستور این عمل چنین است: روز پنج شنبه را روزه بگیرد و بین نماز مغرب و عشاء ۱۲ رکعت نماز دو رکعتی به ترتیب زیر بخواند:

- در هر رکعت بعد از «حمد» سه مرتبه سوره «قدر» و دوازده مرتبه سوره «توحید».

- بعد از نمازها بگوید: «اللهمّ صلّ علی محمّد النّبیّ الامّیّ و آله»

- سپس سجده کند و ۷۰ مرتبه بگوید: «سبّوح قدّوس ربّ الملائکة و الرّوح»

-سپس از سجده برخیزد و بگوید: «ربّ اغفر و ارحم و تجاوز عمّا تعلم انّک انت العلیّ العظیم»

- بار دیگر به سجده رود و ۷۰ مرتبه بگوید: «سبّوح قدّوس ربّ الملائکة و الروح». و در خاتمه نیازمندی‌های خویش را از خداوند طلب کند.(۱۴)

*نماز در روز جمعه ماه رجب

رسول اعظم(ص) درباره نماز در روز جمعه ماه رجب می‌فرماید: کسی که چهار رکعت نماز مابین ظهر و عصر جمعه بخواند، در هر رکعت سوره «حمد» یک مرتبه و «آیة الکرسی» هفت مرتبه و سوره «توحید» پنج مرتبه و بعد از نماز ده مرتبه بگوید: «استغفرالله الذی لا اله الّا هو و اسأله التّوبة»، خدای تعالی برای او هر روز تا بمیرد هزار حسنه و عطا می‌فرماید، خدا به او به اندازه هر آیه که قرائت کرده شهری در بهشت از یاقوت سرخ و به هر حرفی قصری در بهشت از درّ سفید و خدای تعالی به او حور العین تزویج می‌فرماید و راضی می شود از او به رضایی که سختی و غضبی بعد از او نباشد و نوشته می‌شود از عبادت‌کنندگان و ختم عمرش به سعادت و مغفرت است.(۱۵)

*نماز در روز اول ماه رجب

نماز حضرت سلمان(ع) که رسول خدا(ص) به او فرمود این نماز را بخوان، این نماز ۱۰ رکعت است که به صورت پنج نماز دو رکعتی به شرح زیر خوانده می‌شود:

-در هر رکعت بعد از «حمد»، سه بار سوره «اخلاص» و سه بار سوره «کافرون»

-بعد از هر دو رکعت دست‌ها را بلند کند و این دعا را بخواند: «لا اله الّا الله وحده لا شریک له، له الملک و له الحمد یحیی و یمیت و هو حیّ لا یموت بیده الخیر و هو علی کلّ شیء قدیر»

-سپس بگوید: «اللهمّ لا مانع لما اعطیت و لا معطی لما منعت و لا ینفع ذا الجدّ منک الجدّ»، پس دست‌ها را به روی خود بکشد.(۱۶)

*نماز یک شبی در ماه رجب

از رسول اکرم(ص) روایت شده که فرمود: «هر کس در یک شب از ماه رجب دو رکعت نماز و در این دو رکعت ۱۰۰ مرتبه سوره «توحید» را بخواند، ثواب آن مثل این است که ۱۰۰ سال در راه خدا روزه گرفته است و خدا به او ۱۰۰ قصر در بهشت عطا کند که هر قصری در جوار یکی از پیغمبران(ع) باشد».(۱۷)

البته شب‌های ماه رجب هر کدام نماز مخصوصی دارند که در کتاب «مفاتیح الجنان» به تفصیل آورده شده است.

لطايف ماه رجب در امالي شيخ صدوق (ره)

روايات اين کتاب به موضوعات گوناگوني پرداخته اند که يکي از آن موضوعات، ماه رجب و اعمال مستحب در آن به خصوص روزه است. در اين نوشتار برآنيم تا نگاهي به روايات مربوط به ماه رجب در اين کتاب ارزشمند بيندازيم و سعي کنيم ماه رجب را از منظر پيشوايان معصوم عليهم السلام ببينيم و با رهنمودهاي آنها از اين ماه پر برکت بهره مند شويم.

توضيحي در مورد امالي و کتاب شيخ صدوق(ره)

از اواخر قرن سوم هجري روشي جديد براي انتقال علوم و معارف در ميان دانشمندان اسلامى ظهور كرد كه آن را فن «امالى» ناميدند. امالى جمع املاء است که امروزه آن را ديكته مي گويند. روش کار در املاء به اين صورت بوده است که يكى از اساتيد و دانشمندان بزرگ در انجمنى سخنرانى مي كرد و ديگران که نوعا شاگردان او بودند سخنان او را نوشته و به صورت کتابي جمع آورى مي كردند که به اين کتابها امالى گفته مي شود.

يکي از اين کتابها، امالى عالم بزرگ شيعه، مرحوم صدوق است. اين حديثدان و روايت شناس نامدار اسلامي كه در قرن چهارم هجري مي زيسته است در جلسه‏هاى متعددى متن احاديث را همرا با سلسله سند از حفظ و به شکل سخنراني براي ديگران املاء(ديکته) مي كرده و شاگردان هم به ثبت و ضبط آنها مي پرداختند. حاصل آن جلسات پربار علمي، کتابي شد که به امالي شيخ صدوق(ره) نام گرفت.

روايات اين کتاب به موضوعات گوناگوني پرداخته اند که يکي از آن موضوعات، ماه رجب و اعمال مستحب در آن به خصوص روزه است. در اين نوشتار برآنيم تا نگاهي به روايات مربوط به ماه رجب در اين کتاب ارزشمند بيندازيم و سعي کنيم ماه رجب را از منظر پيشوايان معصوم عليهم السلام ببينيم و با رهنمودهاي آنها از اين ماه پر برکت بهره مند شويم.

روايت اول

امام باقر عليه السلام فرمود: هر کس يک روز از رجب را روزه بگيرد خواه از ابتدا، خواه از وسط و خواه از پايان اين ماه، خداوند بهشت را بر او واجب مي گرداند(۱۸) و خداوند در روز قيامت او را در رتبه ما و در کنار ما قرار مي دهد و هر کس دو روز از اين ماه را روزه بگيرد به او گفته مي شود اعمالت را از نو شروع کن(۱۹) زيرا تمام گناهان گذشته تو آمرزيده شد و هر کس سه روز از ماه رجب را روزه بگيرد به او گفته مي شود گناهان گذشته و آينده تو بخشيده شد(۲۰) و تو اجازه داري دوستان و آشنايان گنهکار خود را شفاعت کني و هر کس هفت روز از اين ماه را روزه بگيرد هفت در از درهاي جهنم(۲۱) بر روي او بسته مي شود و هر کس که هشت روز آن را روزه بگيرد هشت در بهشت به رويش باز مي شود و به او گفته مي شود: از هر دري که دوست داري وارد شو.[۱۸]

أَوْجَبَ اللهُ لَهُ الْجَنَّةَ: اين وجوب به معناي لزوم مقتضي است. اين فراز که روايات فراوان ديگري به چشم مي خورد معنايش اين است که اگر کسي اين کار را انجام داد و مانع جدي[۱۹] هم در راه ورودش به بهشت وجود نداشت او حتما وارد بهشت خواهد شد.

شرح چند فراز اين روايت:

۱- أَوْجَبَ اللهُ لَهُ الْجَنَّةَ: اين وجوب به معناي لزوم مقتضي است. اين فراز که روايات فراوان ديگري به چشم مي خورد معنايش اين است که اگر کسي اين کار را انجام داد و مانع جدي[۱۹] هم در راه ورودش به بهشت وجود نداشت او حتما وارد بهشت خواهد شد.

۲- اسْتَأْنِفِ الْعَمَلَ: عمل را از سر بگير هرگز به معناي بطلان عبادات و اعمال صالحي که در کارنامه فرد ثبت و ضبط است نمي باشد؛ بلکه به معناي چشم پوشي از اشتباهات گذشته و دادن مهلتي دوباره به فرد است تا در مسير بندگي دوباره گام بردارد.

۳- قَدْ غُفِرَ لَكَ مَا مَضَى وَ مَا بَقِيَ: بخشش گناهان گذشته نياز به توضيح ندارد بر خلاف بخشش گناهان آينده که قدري سوال برانگيز است و اين شبهه را به ذهن القاء مي کند که خدا با اين بشارت خيال فرد را از گناهان آينده راحت کرده و غير مستقيم به او چراغ سبزي نسبت به انجام آنها نشان داده است.

اما اين تصور با بسياري از مسلمات قرآني و روايي ناسازگار است. معناي بخشش پيشاپيش اين است که اگر فرد اين عبادت را به درستي انجام داد اين زمينه براي او فراهم مي آيد تا خدا از لغزشهاي آينده او که حق الناس نيست و ريشه در عناد او با دين و دينداري ندارد در گذرد.

اين مورد هم مانند فراز اول، در حد زمينه و اقتضاء است و زماني به وقوع مي پيوندد و حتمي مي شود که مانعي در راه وقوعش وجود نداشته باشد.

۴- أُغْلِقَتْ‏ عَنْهُ أَبْوَابُ النِّيرَانِ السَّبْعَةُ: بنا بر گزارش قرآن کريم جهنم هفت در دارد؛ «لَها سَبْعَةُ أَبْوابٍ.»(۴۴/حجر) بر اين اساس معناي بسته شدن درهاي هفتگانه اين مي شود که به روي چنين شخصي تمام درهاي جهنم بسته مي شود.

نکته: اين درها بسته مي شوند تا زماني که اين شخص با سوء رفتار خود بار ديگر يک يا چند در از درهاي جهنم را به روي خود باز کند

روايت دوم

رسول اکرم صلي الله عليه و آله فرمودند: هر کس يک روز از ماه رجب را با ايمان و با قصد قربت، روزه بگيرد؛ خداوند متعال، بين او و جهنم هفتاد خندق را به عنوان مانع قرار مي دهد تا او از جهنم در امان باشد؛ پهناي هر خندق هم به انداره فاصله آسمان تا زمين است.[۲۰]

روايت سوم

علي پسر سالم از پدرش نقل مي کند که در روزهاي پاياني ماه رجب به محضر امام صادق عليه السلام شرفياب شدم. حضرت نگاهي به من کردند و فرمودند: سالم! چيزي هم از اين ماه روزه گرفته اي؟ پاسخ دادم: نه. حضرت به من فرمودند: ثوابي از تو فوت شده است که ارزشش را جز خدا کسي نمي داند. بعد فرمودند: اين ماه را خداوند بر ديگر ماهها برتري داده و قدرش را بزرگ دانسته و کَرمش را بر روزه داران اين ماه ضروري کرده است.

سالم مي گويد پرسيدم: اگر در باقيمانده اين ماه روزه بگيرم به بخشي از ثواب روزه داران اين ماه دست پيدا مي کنم؟

امام فرمود عليه السلام فرمودند: هر کس آخرين روز را روزه بگيرد از سختي جان دادن و ترس آغاز سفر قيامت و نيز از عذاب قبر در امان خواهد بود و هر کس دو روز پاياني اين ماه را روزه بدارد اجازه نامه عبور از صراط به او داده مي شود و هر کس سه روز پاياني اين ماه را روزه بدارد از ترسها و سختي هاي روز قيامت در امان خواهد بود و به او نامه دوري از جهنم داده مي شود.[۲۱]

توضيح: همانطور که گذشت اين عنايتهاي الهي همه در حد زمينه اند که اگر مانعي در راه تحقق آنها پيدا نشود، عملي خواهند شد.

روايت چهارم

اميرالمومنين علي عليه السلام فرمودند: هر کس يک روز از ماه رجب را روزه بگيرد؛ گناهان گذشته او بخشيده مي شود و هر کس سه روز از اول، سه روز از وسط و سه روز از پايان ماه رجب را روزه بگيرد گناه گذشته و آينده او بخشيده مي شود(که توضيح اين مطلب قبلا گذشت) و هر کس يک شب از شبهاي اين ماه را زنده نگه دارد، خداوند او را از جهنم آزاد کرده و شفاعت او را درباره هفتاد هزار گنهکار خواهد پذيرفت. کسي که در اين ماه با قصد تقرب به خداوند متعال، صدقه اي دهد، در قيامت خداوند او را به پاداشي تکريم خواهد کرد که تا آن لحظه نه چشمي ديده و نه گوشي شنيده و نه به ذهن کسي خطور کرده است.[۲۲]

روايت پنجم

امام صادق عليه السلام فرمود: هر کس روز بيست و هفتم رجب را روزه بگيرد خداوند متعال پاداش هفتاد سال روزه را براي او منظور مي کند.[۲۳]

پی نوشت ها:

۱- صدوق، محمد بن علی، ثواب الأعمال، ص۵۳، انتشارات شریف رضی، قم، ۱۳۶۴ش.

۲-همان

۳-همان

۴- حر عاملی، وسائل الشیعه، ج ۱۰، ص ۴۸۴، ح ۱۳۹۰۷، مؤسسة آل البیت، قم، ۱۴۰۹ق.

۵- همان، ح ۱۳۹۰۸.

۶-همان، ج ۳، ص ۳۳۴، باب ۲۲.

۷-همان، ج ۸، ص ۹۸، باب ۶.

۸-همان، ج ۸، ص ۲۴، باب ۳.

۹-همان، ج ۱۴، ص ۳۰۰، باب ۳.

۱۰-همان، ج ۱۴، ص ۴۶۵، باب ۵۰.

۱۱-همان، ج ۱۴، ص ۵۶۵، باب ۸۷.

۱۲- ر.ک:وسائل الشیعة، ج ۸، باب ۵، ص ۹۱.

۱۳- مفاتیح الجنان، ص ۲۸۶.

۱۴-بحار الانوار، ج ۹۸، ص ۳۹۶.

۱۵-اقبال، ص ۲۳۸، مفاتیح الجنان، ص ۲۸۶.

۱۶-مفاتیح الجنان، ص ۲۹۳، المراقبات، ص ۴۶.

۱۷- مفاتیح الجنان، ص ۲۸۷.

۱۸- مجلس دوم حديث اول

۱۹- برخي گناهان مانند قتل عمد و به ناحق مظلومي و يا عدم رسيدگي به حال نيازمندان مانع محقق شدن آن وعده الهي مي شوند. ر.ک به تفسير القرآن الكريم (الثمالي)، ص ۳۵۶، حديث ۳۶۶

۲۰- مجلس سوم حديث اول

۲۱- مجلس چهارم حديث هفتم

۲۲- مجلس هشتاد و يک حديث اول

۲۳- مجلس هشتاد و ششم حديث هفتم

/م.س 215