کسب روزی حلال چه سرنوشتی را برای ما رقم می‌زند

انسان سؤالات فراوانی را در این مورد در ذهن خود می یابد، تا آنجا که اگر بگوییم بعضی از سؤالات به صورت روزانه در بین مردم جریان دارد، سخن به گزاف نگفته ایم.

سؤالاتی از این قبیل:

- عوامل مؤثر در افزایش روزی چیست؟ اسباب و علل کاهش روزی کدام است؟

- فلسفه وسعت رزق یک گروه و اندک بودن رزق گروهی دیگر چیست؟

- نقش تلاش و سعی انسان برای به دست آوردن روزی و ارتباط آن با تقدیر روزی چگونه است؟

- آیا دعا در افزایش روزی مؤثر است؟

- تا چه اندازه رزق حلال و حرام در سرنوشت انسان مؤثر است؟

کتاب «رزق و روزی از دیدگاه قرآن و حدیث» اثر علی متین، به سؤالات و دغدغه های افراد در خصوص کسب رزق و روزی از دیدگاه قرآن و حدیث پاسخ گفته است که در ادامه می خوانید:

وجوب کسب درآمد حلال

کسب روزی حلال از دیدگاه پیامبر اکرم(ص) بر هر فردی واجب بوده و موظف است در پی کسب روزی حلال باشد.

حضرت رسول(ص) می‌فرمایند: «طَلَبُ الْحَلَالِ فَرِیضَةٌ عَلَى کُلِّ مُسْلِمٍ وَ مُسْلِمَة؛ کسب درآمد حلال بر هر مرد و زن مسلمانی واجب است.»

به زحمت افتادن در طلب روزی حلال

با توجه به اهمیت روزی حلال، خداوند سبحان دوست دارد تا بندگان خود را برای به دست آوردن روزی حلال، در تعب و سختی مشاهده کند. در این زمینه رسول گرامی اسلام می‌فرماید:

«اِنَّ اللّه تَعالی یُحِبُّ أَن یَری عَبدَهُ تَعِباً فِی طَلَبِ الحَلالِ؛ به درستی که خداوند متعال دوست دارد بنده‌اش را مشاهده کند، در حالی که با سختی در طلب روزی حلال است.»

همان‌طور که خداوند سبحان مشتاق است بندگان خود را در حال زحمت کشیدن برای کسب روزی حلال ببیند، امام صادق(ع) با توجه به جایگاه روزی حلال، دوست دارد که خداوند سبحان او را در حال به زحمت افتادن برای کسب روزی حلال مشاهده کند، چرا که فضل‌بن‌ابی قرّه می‌گوید:

«دَخَلنا على أبی عبدِ اللّهِ علیه السلام و هُو یَعمَلُ فی حائطٍ لَهُ فقُلنا: جَعَلَنا اللّهُ فداکَ، دَعنا نَعمَلْ لکَ أو تَعمَلْهُ الغِلمانُ، قالَ: لا، دَعُونِی فإنّی أشتَهِی أن یَرانِیَ اللّهُ عزّوجلّ أعمَلُ بِیَدِی، و أطلُبُ الحَلالَ فی أذى نَفْسِی؛ خدمت امام صادق(ع) که در باغش مشغول کار بود رسیدیم و عرض کردیم: خدا ما را فدای شما کند، اجازه بدهید ما برایتان کار کنیم یا غلامان این کار را انجام دهند، حضرت فرمود: نه، مرا به حال خود بگذارید، زیرا دوست دارم خداوند عزوجل مرا در حال کار کردن و زحمت کشیدن برای کسب روزی حلال ببیند.

آری؛ بندگان خوب خدا چنین حالتی را دوست دارند، چرا که خداوند سبحان چنین حالتی را محبوب و پسندیده می‌داند، پس هیچ‌گاه بندگن خوب خدا از تلاش و کوشش برای کسب روزی حلال غافل نخواهند بود، گرچه در این راه به زحمت بیافتند. به قول مولانا:

دوست دارد یار این آشفتگی/ کوشش بیهوده به از خفتگی

اندرین ره، می‌تراش و می‌خراش/ تا دم آخر دمی فارغ مباش

طلب روزی حلال، بهترین عبادت

طلب و کسب روزی حلال نه تنها عبادت بلکه بافضیلت‌ترین آن به شمار آمده است. پیامبر گرامی اسلامی می‌فرماید: «العبادة سبعون جزء افضلها طلب الحلال؛ عبادت هفتاد جزء است و بافضیلت‌ترین جزء آن، تحصیل مال حلال است.»

در روایتی دیگر، پیامبر گرامی اسلام بیشترین جزء عبادت را طلب روزی حلال برشمرده است چرا که فرموده‌اند: «إِنَّ العِبادَةَ عَشَرَةُ أَجزاءَ: تِسعَةٌ مِنها طَلَبُ الحَلالِ؛ عبادت ده جزء دارد که نه جزء آن طلب روزی حلال است.»

اگر این روایات را در کنار این آیه شریف ملاحظه کنیم که می‌فرماید: «وَمَا خَلَقْتُ الْجِنَّ وَالْإِنسَ إِلَّا لِیَعْبُدُونِ؛ و جن و انس را نیافریدم جز برای آنکه مرا بپرستند.»

با اندک تأملی به این نتیجه خواهیم رسید که طلب‌کننده روزی حلال در حقیقت به هدف خلقت تحقق می‌بخشد. این روایات و نتیجه باید مورد توجه کسانی قرار بگیرد که عبادت را منحصر در نماز و روزه دانسته و در بعضی موارد به خیال عبادت بیشتر، دست از کار و کسب روزی کشیده و مشغول عبادت می‌شوند و درنهایت کَلِّ بر مردم می‌شوند.

ولی الهی شدن در سایه طلب روزی حلال

امام باقر(ع) می‌فرماید: در کتاب امام سجاد(ع) [درباره جگونگی دست یافتن به مقام اولیای الهی] چنین یافتم که واجبات خدا را انجام دهند... و روزی حلال و طیب خدا را با کوشش به دست آورند، اما نه برای تفاخر و تکاثر.

یعنی دست یافتن به مقام اولیای الهی که نه از گذشته خوف دارند و نه نگران آینده هستند، با شرایطی محقق می‌شود که از جمله آنها طلب روزی است.

تضمین روزی حلال برای همگان

نتیجه واضح و آشکار آنچه در بحث پیشین گفته شد و نیز صراحت برخی از روایات این است که روزی حلال برای همگان مقدر است، چون تشویق به کسب حلال از یک طرف و فقدان روزی حلال از طرف دیگر تناقض آشکاری است؛ زیرا نمی‌شود بگوییم شما در پی روزی حلال باشید، اما روزی حلالی در کار نباشد.

برخی روایات که مقدر بودن روزی حلال را با صراحت بیان می‌کنند، عبارتند از: امام باقر(ع) می‌فرماید: خداوند برای هر کسی روزی حلالی مقرر داشته است که به سلامت به او خواهد رسید. از طرف دیگر روزی حرام نیز در دسترس او قرار داده شده است که اگر انسان روزی خود را از آن حرام به دست آورد، خداوند در عوض، روزی حلالی که برای او مقدر کرده است از او باز خواهد داشت و غیر از این دو روزی (حلال مقدر و حرام در دسترس) روزی‌های فراوان دیگری نیز در نزد خداوند هست.

امام صادق(ع) نیز ضمن تقسیم روزی به دو قسم، در مورد قسم دوم که معلق به سعی و تلاش است می‌فرماید: آن قسمتی را که با سعی و تلاش برای شخص تقسیم شده، شایسته است که از راه خودش یعنی راه حلال مطالبه کند و اگر از جهت و طریق حرام طلب نموده و آن را دریابد، رزق او حساب شده و بدان محاسبه خواهد شد.

برای روشن‌تر شدن بحث به سخنی از امام علی(ع) در ضمن یک حکایت آموزنده توجه می‌کنیم:

امام علی(ع) وارد مسجد شد و به مردی فرمود: مواظب این استر من باش، اما او دهنه استر را درآورد و آن را با خود برد. علی(ع) بعد از تمام کردن نماز از مسجد بیرون آمد و دو درهم در دست گرفته بود تا به مرد پاداش دهد، اما دید استر به حال خود رهاست، آن دو درهم را به یکی از غلامان خود داد که دهنه‌ای بخرد. غلام به بازار رفت و دهنه مسروقه را در آنجا دید و به دو درهم خرید و نزد آقایش برگشت و علی(ع) فرمود: «بنده به سبب بی‌صبری، خودش را از روزی حلال محروم می‌کند و بیشتر از روزی مقدر هم نصیبش نمی‌شود».

پس برای هر کس روزی حلالی مقدر است و باید در پی کسب روزی حلال باشد، گرچه به واسطه شغل‌هایی باشد که از منزلت اجتماعی بالایی برخوردار نیست، چه آنکه در غیر این صورت ممکن است این امر سبب شود انسان برای به دست آوردن وجه و منزلت اجتماعی به «روزی حرام» گرفتار آید. شاید بتوان گفت این سخن پیامبر گرامی اسلام(ص) اشاره به همین مطلب باشد که می‌فرماید: «مَا مِنْ عَبْدٍ مِنْ عِبَادِی اسْتَحْیَا مِنَ الْحَلالِ إِلا ابْتَلاهُ اللَّهُ بِالْحَرَامِ؛ هر بنده‌ای که از حلال شرم کند، خداوند او را به حرام گرفتار سازد.»

/ف.م214