احترام به شخصیت مسلمان

هدف این آیه و آیه های بعد، بیان یک سلسله حقوق اسلامی است که برادران با ایمان باید آنها را در حق یکدیگر مراعات کنند؛ از آنجا که آیه قبلی تمام مسلمانان را برادر یکدیگر خوانده است، در این آیه و آیات بعد، به بیان برخی از اصول اخلاقی می پردازد که در واقع از لوازم و آثار برادری اسلامی است.

برادری مسلمانان، برادری ظاهری و زبانی نیست، بلکه یک رابطه حقیقی است و لوازم و آثاری دارد که باید مسلمانان آنها را در حق یکدیگر رعایت نمایند.

در این آیه، به سه اصل اخلاقی که فرد با ایمان باید آنها را رعایت کند، تصریح شده است:

    ۱.  احترام به شخصیت مسلمان؛
    ۲.  عیب جویی ممنوع است؛
    ۳.  خواندن فرد با ایمان با القاب و اسامی بد، حرام است.

شخصیت محترم

نخستین اصلی که باید دو مسلمان درباره یکدیگر اجرا کنند، «احترام به شخصیت فردفرد مسلمانان است» و طبق این اصل، نباید یکدیگر را مسخره نمایند و عواطف یکدیگر را از این طریق جریحه دار سازند. آری، مقام و منزلت شخصیت افراد در نظرها متفاوت است؛ شخص ظاهربین، احترام و شخصیت افراد را در اندام موزون و چهره زیبا و ثروت کلان و لباس نو و خانه مدرن و مقامات چشمگیر مادی می داند و طبقاتی که دارای مزایای یادشده باشند، همواره مورد احترام او بوده و هرگز جرأت نمی کند سخنی درباره آنان بگوید که مخالف شخصیت موهوم چنین کسانی باشد.

ولی کسانی که از مزایای یادشده بهره ای نداشته باشند، غالبا مورد مسخره آنان قرار می گیرند. طرز تفکر و نحوه داوری یک مسلمان، درست نقطه مقابل فکر یک فرد ظاهربین و مادی است.

در مکتب اسلام، این مظاهر مادی، میزان و ملاک برتری شخصیت افراد نیست، بلکه شخصیت انسانی افراد، در گرو ملکات انسانی و سجایای اخلاقی است؛ مردان باشخصیتی که سزاوار احترامند، کسانی هستند که روح و روان خود را به نور خداشناسی روشن سازند و سراسر وجود آنها کانون شرافت و اخلاق باشد و برنامه زندگیشان را عفو و گذشت، مواسات و نیکی، مهر و مودت، شرف و جوانمردی، تواضع و فروتنی، صفا و درستی، تقوا و پرهیزکاری و. .. تشکیل دهد؛ چنین افرادی با داشتن این خصال برجسته، ارزش خود را بالا برده و هرگونه گفتار و کرداری که با شؤون و شخصیت آنان سازگار نباشد، حرام و ممنوع است.

جمله «عَسی أَنْ یکونُوا خَیراً مِنْهُمْ؛ شاید آنها از شما بهتر باشند»، دلیل تحریم و جلوگیری قرآن از مسخره کردن افراد باایمان است.

از آنجا که افراد بشر از درون و روحیات یکدیگر اطلاع ندارند و انسان های واقعی با انسان نمایان از نظر قیافه و اندام مشابه همند، چه بسا ممکن است افرادی که بر اثر نداشتن قیافه زیبا و یا ثروت دنیا و منصب ظاهری مورد مسخره گروهی قرار می گیرند، از نظر روح و روان پاکتر از آنها بوده و ارزش انسانی آنها بر اثر داشتن ملکات عالی انسانی و سجایای اخلاقی، در پیشگاه خداوند به مراتب بالاتر و برتر از آنها باشد و اگر عظمت روحی و کمالات نفسانی آنها برای مسخره کنندگان مجسم می شد، به جای مسخره کردن، در برابر آنها سر تسلیم فرود می آوردند. بر همین اساس(از آنجا که ملاک و محور شخصیت انسانی، یک سلسله امور ناپیدا و غیر قابل رؤیت است) مسخره کردن هیچ فرد باایمانی جایز شمرده نشده است؛ زیرا احتمال می دهیم که چنین فردی، از نظر روحیات و ملکات انسانی و فضایل اخلاقی به مراتب، از شخص مسخره کننده بهتر و بالاتر باشد.

از نظر روانکاوی کسانی که مردم را مسخره می کنند، نوعی کمبود شخصیت دارند و از طریق کوچک کردن مردم، می خواهند کمبودهای خود را جبران و از این راه خود را اشباع نمایند و لذا افراد باشخصیت که کمبود و نقصانی در خود احساس نمی کنند، هرگز دست به این کار نمی زنند و از مشاهده چنین رفتاری سخت رنج می برند.

علاوه بر این، عامل دیگری نیز به این کار کمک می کند و آن این است: کسانی که از تخریب شخصیت مردم و مسخره نمودن آنان لذت می برند و انبساط روحی پیدا می کنند روح سبعیت و درندگی، بر روان آنها حکمفرماست و این حالت درونی با یک سلسله حالات روانی آمیخته شده و به صورت مسخره کردن افراد، تجلی می کند. درندگان با کشتن و پاره نمودن و دریدن جانداران ضعیف، سد جوع می کنند و لذت می برند؛ چنین افرادی نیز با حمله به افراد به ظاهر ناتوان و بیچاره و خورد کردن شخصیت و حیثیت آنان، گرسنگی روانی خود را رفع نموده و لذت می برند.

اسلام برای تحکیم شخصیت تمام طبقات، دستور می دهد که به تمام افراد احترام بگذاریم و هیچ فرد مسلمانی را کوچک و سبک نشماریم: «لا تحقرنّ احدا من المسلمین فانّ صغیرهم عند اللّه کبیر؛[1] هیچ فردی از مسلمانان را کوچک مشمارید؛ زیرا مسلمانی که در نظر شما کوچک است، در پیشگاه خداوند مقام بزرگی دارد».

خداوند به وسیله سفیر خود حضرت ختمی مرتبت، چنین پیامی فرستاده است: «وَ قُلْ لِعِبادِی یقُولُوا الَّتِی هِی أَحْسَنُ؛[2] ای پیامبر! به بندگان من بگو به هنگام گفتن با مردم، به نیکی سخن بگویند». امام باقر علیه السّلام چنین می فرماید: «عظّموا اصحابکم و وقّروهم و لا یتجهّم بعضکم بعضا؛[3]

دوستان خود را گرامی بدارید و هرگز با آنان با چهره گرفته برخورد ننمایید.»

زندگانی پیشوایان بزرگ اسلام درباره احترام گذاردن به شخصیت افراد، برای ما مسلمانان درس بزرگی است؛ پیامبر اکرم به همه طبقات مردم احترام می گذاشت؛ هرگاه کسی بر او وارد می شد، قبای خود را زیر پای او پهن می کرد و بالشی را که تکیه گاه خود بود، به او می داد.

شأن نزول آیه

۱. مفسران در شأن نزولی که برای آیه نقل کرده اند، چنین می نویسند:

ثابت بن قیس که قوه شنوایی او ضعیف شده بود، وارد مسجد شد و صفوف مردم را شکافت تا خود را به نزدیکی پیامبر برساند؛ یکی از مسلمانان از جلو رفتن او مانع گردید و او را پشت سر خود نشانید؛ وقتی که پیامبر از سخنان خود فارغ گردید؛ «ثابت» برای انتقام گیری رو به آن مرد کرد و گفت: تو کیستی؟

وی به او گفت: فرزند فلانی هستم. ثابت برای مسخره کردن وی گفت: هان! فرزند فلان زن! و نام مادر او را برد که در جاهلیت مورد طعن قرار داشت. آن مرد از شنیدن نام مادر خود خجلت زده شد و سر به زیر افکند.

۱. ام سلمه، همسر پرهیزگار پیامبر اسلام، کمر خود را با پارچه سفیدی بسته بود؛ قسمت کوچکی از پارچه آویزان بود؛ عایشه به حفصه گفت: ام سلمه قطعه ای مانند زبان سگ به دنبال خود می کشد.

براساس همین مناسبت ها، آیه مورد بحث نازل گردید و به عنوان تذکری به عموم مردان و زنان چنین می فرماید: «مردان نباید یکدیگر را مسخره کنند و همچنین هیچ زنی نباید زنی دیگر را استهزا نماید».

پی نوشت ها:

[1]  مجموعه ورام، ج 1، ص 31.

[2]  اسراء/ 53.

[3]  کلینی، كافى، ج 2، ص 173.

/م.ی216