مبارزه فرهنگی امام باقر (ع) برای تشکیل حکومت اسلامی

وارث : رهبر انقلاب معتقدند: «حاکمیت دین، هدف مهم همه‌ی ادیان است؛ «لیقوم النّاس بالقسط» قیام به قسط، قیام به عدل و حاکمیت الهی، هدف بزرگ ادیان است. اصلاً ائمه‌ی ما علیهم‌الصّلاةوالسّلام تمام زجر و مصیبتشان به خاطر این بود که دنبال حاکمیت الهی بودند؛ و الّا اگر امام صادق و امام باقر صلوات‌اللَّه‌علیهما یک گوشه می‌نشستند و چندنفر دور خودشان جمع می‌کردند و فقط یک مسأله‌ی شرعی می‌گفتند، کسی به آنها کاری نداشت.» به مناسبت روز ولادت امام محمد باقر علیه‌السلام، با حجت‌الاسلام والمسلمین مهدی پیشوایی، پژوهشگر تاریخ اسلام به گفت‌وگو نشستیم و درباره‌ی موضوع نسبت سیره‌ی هر کدام از ائمه‌ی اطهار علیهم‌السلام با یکدیگر و نقش و اقدامات فرهنگی امام محمد باقر علیه‌السلام برای نیل به تحقق حاکمیت سیاسی اسلام به بحث پرداختیم. درباره‌ی نسبت سیره‌ی هرکدام از ائمه‌ی اطهار علیهم‌السلام با یکدیگر دو نظر وجود دارد. یکی رویکرد پیوستگی و دیگری رویکرد گسست. باتوجه به آن‌که گفت‌وگوی ما درباره‌ی زندگی امام باقر علیه‌السلام است؛ به نظر شما آیا ما شاهد یک پیوستگی بین سیره‌ی امام سجاد و امام محمد باقر علیهماالسلام هستیم یا این‌که خیر؛ سیره‌ی این دو امام متفاوت است؟ به نظر می‌رسد اجمالاً پیوستگی وجود داشته و سیره‌ی این دو امام در ارتباط و پیوند با یکدیگر بوده است. نحوه‌ی موضع‌گیری‌های اجتماعی و فرهنگی امام سجاد و امام باقر علیهما‌السلام به نوعی یک زمینه‌سازی برای حرکت علمی و فرهنگی فرزند خود، امام صادق علیه‌السلام است که بعدها این حرکت به یک دانشگاه بزرگ تبدیل شد. اما برای این‌که این بحث به خوبی روشن شود لازم است تا ابتدا نگاهی به دوران زندگانی امام باقر علیه‌السلام بیندازیم و بعد به تقسیم‌بندی حرکت اجتماعی و سیاسی ائمه علیهم‌السلام در دوران ۲۵۰ ساله‌ی حیاتشان بپردازیم. صوت: انسان ۲۵۰ ساله | امام باقر علیه‌السلام و سازماندهی تشکیلات پنهانی تشیع امام محمد باقر علیه‌السلام در سال ۵۷ قمری متولد شدند و بنابراین ایشان در واقعه‌ی کربلا حضور داشته و سن‌شان حدود ۴ سال و نیم بوده است. پدر ایشان امام سجاد علیه‌السلام در سال ۹۵ یا ۹۴ یا ۹۶ قمری از دنیا رفتند و امام باقر علیه‌السلام از آن زمان عهده‌دار امامت شدند. این امامت حدوداً ۱۸ سال به طول انجامید و ایشان در سال ۱۱۴ قمری رحلت می‌کنند. بنابراین امامت ایشان از اواخر قرن اول هجری تا دو دهه‌ی قرن دوم هجری ادامه داشته است. تمام این مدت با دوران حکومت بنی‌‌امیه مصادف بود. اما درباره‌ی دوران حیات ائمه‌ی اطهار علیهم‌السلام بعد از رحلت رسول خدا صلی‌الله‌علیه‌وآله می‌توان چهار دوره را به طور کلی در نظر گرفت. ما اگر به این چهار دوره توجه پیدا نکنیم، نمی‌توانیم حوادث زمان ائمه علیهم‌السلام را درست تحلیل کنیم و نمی‌توانیم بدانیم که چرا یک امام این‌طور موضع‌گیری کردند و امام دیگر طور دیگری موضع گرفتند. بنده این چهار دوره را که از یکی از سخنان رهبر معظم انقلاب برگرفته‌ام در کتاب سیره‌ی پیشوایان و در قسمت سیره‌ی امیرالمؤمنین علیه‌السلام آورده‌ام. این تقسیم‌بندی به این صورت است: دوره‌ی اول: دوره‌ی سکوت و مدارا با خلفای وقت؛ که عبارت بود از دوران ۲۵ ساله‌‌ی زندگانی امیرالمؤمنین حضرت علی علیه‌السلام در زمان سه خلیفه‌ی بعد از رحلت رسول خدا صلی‌الله‌علیه‌وآله. بعد از شهادت امام حسین علیه‌السلام، سیاست ائمه علیهم‌السلام به حرکت علمی و فرهنگی و تربیت نیروی انسانی متمرکز شد. چرا؟ به امید تشکیل حکومت در آینده‌ی بلندمدت این کار انجام شد. چون فکر تشکیل حکومت اسلامی، هیچ‌وقت از ذهن ائمه علیهم‌السلام ما بیرون نمی‌رفت و همیشه آرمان تشکیل حکومت در ذهن آن‌ها بود. دوره دوم: دوره‌ی تشکیل حکومت و ظهور مستقیم در صحنه سیاسی؛ این دوره شامل حکومت چهار سال و چند ماه حضرت علی علیه‌السلام به علاوه‌ی دوره‌ی شش ماه خلافت ظاهری امام حسن مجتبی علیه‌السلام بود. دوره سوم: دوره تلاش برای تشکیل مجدد حکومت اسلامی؛ این دوره از زمان صلح امام حسن علیه‌السلام آغاز می‌شود و تا زمان شهادت امام حسین علیه‌السلام ادامه پیدا می‌کند. این دوره، دوره‌ی تلاش و امیدواری برای تشکیل مجدد حکومت اسلامی به وسیله امامت وقت بود که عمدتاً ناظر به فعالیت امام حسین علیه‌السلام می‌شود. دوره‌ی چهارم: دوره‌ی یأس از حضور آشکار در صحنه‌ی سیاسی و تمرکز بر حرکت علمی و فرهنگی و تربیت نیروی انسانی؛ بعد از شهادت امام حسین علیه‌السلام، سیاست ائمه علیهم‌السلام به حرکت علمی و فرهنگی و تربیت نیروی انسانی متمرکز شد. چرا؟ به امید تشکیل حکومت در آینده‌ی بلندمدت این کار انجام شد. چون فکر تشکیل حکومت اسلامی، هیچ‌وقت از ذهن ائمه علیهم‌السلام ما بیرون نمی‌رفت و همیشه آرمان تشکیل حکومت در ذهن آن‌ها بود. اولین امامی که امامت ایشان در آغاز این دوره قرار داشت، امام سجاد علیه‌السلام بود. همه می‌دانیم که صبغه‌ی حرکت ایشان، علمی و فرهنگی بود و در قالب دعا و مناجات و رساله‌ی حقوق به عنوان مربی اخلاق و ارشاد انسان‌ها و با هدف مبارزه با ابتذال فرهنگی و اخلاقی این حرکت را انجام می‌دادند. امام بعدی که این حرکت را دنبال کردند، امام محمد باقر علیه‌السلام بود. از این‌جا روشن می‌شود که پیوستگی مورد سؤال شما در سیره‌ی ائمه علیهم‌السلام چگونه بوده است. پوستر: امام باقر علیه‌السلام و مبارزه‌ی فرهنگی یعنی روح حاکم بر فعالیت هر دو امام بزرگوار، حرکت علمی و فرهنگی است؟ بله؛ صبغه‌ی حرکت ایشان علمی و فرهنگی بود، اما همیشه موضع مخالف و معترضانه داشتند، به همین دلیل هم خلفای وقت همیشه این بزرگواران را تحت کنترل داشتند. از این نظر دوران امامت امام باقر علیه‌السلام با سیاست اجتماعی و فرهنگی پدر بزرگوارشان امام سجاد علیه‌السلام پیوند و ارتباط داشت و ادامه‌ی همان حرکت بود. اما از طرف دیگر حرکت علمی و فرهنگی امام باقر علیه‌السلام توسعه پیدا کرد و ایشان یک نهضت علمی را شروع کردند که در آن شاگردان زیاد و محدثان بزرگی را تربیت کردند و این حرکت علمی باقرالعلوم علیه‌السلام در زمان فرزند ایشان، امام صادق علیه‌السلام به بار نشست و شکوفا شد و به تشکیل دانشگاه بزرگ جعفری منتهی شد.   در واقع می‌توانیم بگوییم که امام باقر علیه‌السلام یک تشکل فرهنگی و علمی را در زمان حیات خویش شکل دادند و کار تشکیلاتی بین پیروان اهل بیت علیهم‌السلام را ولو به صورت پنهانی رقم زدند؟ بله؛ این موضوع یک نکته دارد و آن این است که فعالیت علمی و فرهنگی امام باقر علیه‌السلام با دوران ممنوعیت نقل و کتابت حدیث به عنوان سیاست رسمی خلفا همزمان بود. این ممنوعیت نقل و کتابت حدیث تا زمان خلافت عمر بن عبدالعزیز ادامه پیدا کرد. عمر بن عبدالعزیز در سال ۹۹ هجری به خلافت رسید./1102101305