بنی آدم اعضای یک دیگرندهمدلی، مهارتی است که گام اول آن، داشتن نگرش مثبت به این مسئله است. فرهنگ وارداتی غرب، انسان ها را به فاصله گرفتن از یک دیگر و بی اعتنایی فرا می خواند. این در حالی است که آموزه های دینی بر هم بستگی اجتماعی و همدلی با یک دیگر برای کاستن از مشکلات تشویق می کند. امام صادق علیه السلام می فرماید: «إنّما المؤمنونَ إخْوَةٌ بنو أبٍ و اُمٍّ، و إذا ضَرَبَ علی رَجُلٍ مِنهُم عِرْقٌ سَهِرَ لَه الآخَرونَ؛ مؤمنان، برادران یک دیگر و فرزندان یک پدر و مادرند و اگر رگی از یکی از آنان [به ناراحتی] بجنبد، دیگران به خاطر او شب را نمی خوابند». (کلینی، 1401: ج2: ح1: 165)
داشتن چنین نگاه نابی، در جامعه اسلامی، قدرتی بی نظیر می سازد که هیچ کس در آن احساس تنهایی نمی کند.
تست رفاقت
دوستی ها به همان اندازه که می تواند سودمند باشد، به همان نسبت، چنانچه درست انتخاب نشده باشد، می تواند سبب سوء استفاده ها و سرگردانی های پس از آن شود. معیارهای گزینش دوست متفاوت است. امام صادق علیه السلام، دو معیار پایدار را که نشانه رشد یافتگی و شکل گیری هویت واقعی در شخصیت افراد است، معرفی می کند. اگر فردی به چنین خصوصیاتی آراسته باشد، می توان در تداوم دوستی به او اعتماد کرد، وگرنه وی می تواند فرد دردسرسازی باشد. حضرت در این باره می فرماید: «اختبِرُوا إخْوانَکم بخَصلَتَینِ؛ فإنْ کانَتا فیهِم و إلاّ فاعْزُبْ ثمّ اعزُبْ ثمّ اعزُبْ: محافظةٌ علَی الصّلواتِ فی مَواقِیتِها، و البِرُّ بالإخْوانِ فی العُسْر و الیسرِ؛ برادران خود را به دو خصلت بیازمایید. اگر آن دو خصلت را داشتند، با آنها دوستی کنید، و گرنه از ایشان دوری کن، دوری کن، دوری کن. پای بندی به خواندن نماز در وقت خود و نیکی کردن به برادران در سختی و آسایش». (همان، ح7: 672)
سلامت منهای اذیت
اذیت کردن دیگران و حتی موجودات یکی از نشانه های شخصیت ناسالم است. افرادی که از اختلال های شخصیتی رنج می برند، معمولاً دیگرآزاری از ویژگی های مهمی است که در آنها به وفور یافت می شود. در مقابل، انسان های سالم از هر نوع اذیتی نسبت به خود و دیگران، دوری می جویند. نمونه برجسته آن در انس با طبیعت و زندگی مسالمت آمیز با مظاهر آفرینش الهی است. امام صادق علیه السلام، چنین افرادی را ابرار می نامد و می فرماید: «فاز و اللّهِ الأبرارُ، أتدری مَن هُم؟ هُمُ الّذینَ لا یؤذُونَ الذَّرّ؛ به خدا سوگند که نیکان رستگارند. آیا می دانید آنها چه کسانی هستند؟ کسانی که آزارشان به مورچه ای نمی رسد». (قمی، 1411: ج2: 146)
برنامه داشته باشید
چنانچه هر کدام از نیازهای شبانه روزی ما از محور و میانه روی خارج شود، ما را دچار بیماری های روانی و عصبی می کند. برای مثال، بدخوابی و پرخوابی، هر دو می توانند فرد را دچار نگرانی های جسمی و روحی کند. این در حالی است که خواب به موقع و به اندازه، افراد را سرزنده و برای فعالیت های روزمره آماده می کند. در سفارش هایی از امام ششم علیه السلام این مسائل به خوبی تبیین شده اند. حضرت در روایتی می فرماید: «إنَّ اللّهَ یبْغِضُ کثْرَةَ النَّومِ و کثْرَةَ الفراغِ؛ خداوند از پُر خوابی و بی کاری زیاد نفرت دارد». (مجلسی، 1403: ج 76: ح10: 180)
خواب و فراغت، هر دو آرامش آفرین و ضروری است، اما زمانی که بیش از اندازه باشد، فرد را از سلامت زیستی و روانی دور می کند.
خواب روز، نکته دیگری است که امروزه در روان شناسی سلامت به آن توجه شده است. از نظر علمی، خواب روز دو واحد انرژی از مغز دریافت و یک واحد انرژی به آن برمی گرداند. از این رو، کسالت ناشی از خواب روز، به ویژه اگر طولانی باشد، بیشتر از احساس آرامش آن است. این نکته دقیق در بیان امام صادق علیه السلام به خوبی دیده می شود: «ثلاثٌ فیهِنَّ المَقْتُ مِن اللّه عزّوجلّ: نَومٌ مِن غیرِ سَهَرٍ، و ضِحک مِن غیرِ عجَبٍ، و أکلٌ علَی الشِّبَعِ؛ سه چیز است که خداوند آنها را دشمن می دارد: خوابیدن در روز، بدون شب زنده داری، خنده بی دلیل و غذا خوردن از روی سیری». (شیخ صدوق، 1414: ح25: 89)
احترام سنتی
برای آموزش احترام به فرزندان خود، می توانیم از روش های گوناگونی بهره بگیریم. آنچه بر آن توافق داریم، ضرورت یاددهی این مهارت به فرزندان است. امام صادق علیه السلام، راه کوتاه تری را برای این امر پیشنهاد می کند که مایه تقرب ما به خداوند و اجرای دستورهای اوست و سبب آموزش غیرمستقیم به فرزندان در زمینه احترام به بزرگ ترها می شود. پیشنهاد حضرت در این باره چنین است: «بِرُّوا آباءکم یبِرَّکم أبناؤکم؛ به پدران خود نیکی کنید تا فرزندانتان به شما نیکی کنند». (ابن شعبه حرّانی، 1404: 359)
ولخرجی نکن!
مدیریت دارایی، موضوع مهمی است. فردی که از سویی در آمد و از سویی دیگر هزینه بالایی دارد، در رسیدن به اهداف بزرگ می ماند. نگاه دین، قناعت و صرفه جویی در مصرف است، در عین حال که ما را به تلاش برای به دست آوردن روزی حلال و سفارش می کند. ابوبصیر در مشاوره ای تفسیری از امام صادق علیه السلام درباره آیه «و لا تُبذّر تَبذیرا؛ ولخرجی نکن پرسید. امام به ایشان فرمود: «بَذْلُ الرّجُل مالَهُ و یقعُدُ لیسَ لَهُ مالٌ، قالَ: فیکونُ تَبذیرٌ فی حلالٍ؟ قالَ: نَعَم؛ اینکه انسان اموال خود را آن قدر بذل و بخشش کند که خود تهی دست ماند. گفتم: پس در مال حلال نیز ولخرجی و تبذیر است؟ فرمود: آری». (عیاشی، 1380:ج2: ح54: 288)
بخشش مادی با وجود مزایایی که دارد، آن گاه که از حد خود تجاوز کند، دیگر رفتاری پسندیده به شمار نمی آید. مؤمن واقعی، دخل و خرج را به گونه ای تنظیم می کند که به دردسر نیفتد و حتی بتواند برای دیگران نیز سودمند باشد. این سخن امام را با چنین نگاهی می خوانیم: «المؤمنُ حَسَنُ المَعونةِ، خفیفُ المَؤونةِ، جَیدُ التّدبیرِ لِمَعیشتِهِ، لا یلْسَعُ مِن جُحْرٍ مرّتینِ؛ مؤمن، یاوری خوب و کم خرج و کم زحمت است. زندگی اش را خوب اداره می کند و از یک سوراخ دو بار گزیده نمی شود». (کلینی، 1401: ج2: ح38: 241)
فرد باایمان از نظر ذهنی و کنش، فردی توانمند است و در همه نقش های فردی، خانوادگی و اجتماعی می تواند رفتار مدبرانه ای داشته باشد و از تجربه های پیشین خود نیز برای درامان ماندن از خطا بهره ببرد.
آرامش ایمانی
ایمان، انسان را از بن بست های روحی می رهاند و او را از احساس تنهایی و ترس و نگرانی، دور می سازد. امام صادق علیه السلام در این باره می فرماید: «ما مِن مؤمنٍ إلاّ و قد جَعلَ اللّه لَهُ مِن إیمانِهِ اُنْسا یسکنُ إلیهِ، حتّی لو کانَ علی قُلّةِ جَبلٍ لَم یسْتَوحِشْ؛ هیچ مؤمنی نیست، مگر آنکه خداوند از ایمان او انیس و دلارامی برای او قرار می دهد، چنان که اگر بر قله ای باشد، احساس تنهایی نکند». (مجلسی، 1403: ج70: ح14: 111)
رفتار با کودک
کودکان در زمان حال و برای امروز زندگی می کنند. در دنیای کودک، فردا معنایی ندارد. با توجه به این فضای روان شناختی، یکی از مسائلی که برای کودکان امنیت روانی ایجاد می کند، اطمینان به تحقق وعده های والدین است. چنانچه کودکی از عملی شدن وعده پدر و مادر مطمئن باشد، با آرامش بیشتری دوره تحمل برای رسیدن به خواسته خود را سپری و والدین را نیز افرادی کارآمد و توانا، تصور می کند. چنین تصوری، در شکل گیری مفهوم ایمان نیز نقش دارد. بر اساس یافته های روان شناسان، اولین برداشت از مفهوم خداوند در زندگی کودکان و از ارتباط آنان با والدین شان شکل می گیرد. چنانچه والدین، اهل وفای به عهد و مراقبان مهربانی باشند، چنین خصوصیاتی درباره خداوند نیز در ذهن کودک نقش می بندد. در آموزه های دینی، به این نکته اشاره و گفته شده است که کودکان، شما را روزی دهنده خود می دانند. اگر والدین در زمینه روزی رسانی به کودکان موفق عمل کنند، می توانند مفهوم رازق بودن خداوند را بهتر به آنها بفهمانند. در جمله ای از امام صادق علیه السلام به زیبایی این قانون تشریح شده است: «إِذَا وَعَدْتُمُ الصِّبْیانَ فَفُوا لَهُمْ فَإِنَّهُمْ یرَوْنَ أَنَّکمُ الَّذِینَ تَرْزُقُونَهُمْ؛ إِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ لَیسَ یغْضَبُ لِشَی ءٍ کغَضَبِهِ لِلنِّسَاءِ وَ الصِّبْیانِ؛ هنگامی که به کودکان وعده دادید، به آن عمل کنید که آنها شما را روزی رسان خود می دانند [و آنها را با بد قولی آزار ندهید که] خداوند نسبت به چیزی همانند ناراحت کردن بانوان و کودکان، خشمگین نمی شود». (کلینی، 1401: ج6: 50)
منابع
1. ابن بابویه قمی، محمد بن علی(شیخ صدوق). 1414ه. ق. الخصال. قم: مؤسسه نشر اسلامی.
2. حرّانی، حسن بن علی(ابن شعبه). 1404ه. ق. تحف العقول. تحقیق: علی اکبر الغفاری. قم: مؤسسه نشر اسلامی.
3. سلمی سمرقندی، محمدبن مسعود(عیاشی). 1380ه. ق، تفسیر العیاشی. تهران: مکتبة علمیه.
4. قمی، علی بن ابراهیم. 1411. تفسیر القمی. نجف: مطبعة النجف الاشرف.
5. کلینی، محمد بن یعقوب. 1401. الکافی. بیروت: دارصعب و دارالتعارف.
6. مجلسی، محمدبن باقر بن محمدتقی. 1403. بحارالانوار. بیروت: مؤسسه الوفاء.
7. محمدی ری شهری، محمد. 1377. میزان الحکمه. قم: دارالحدیث.
