امانتي كه خداوند به كوه ها داد و قبول نكردند

إِنَّا عَرَضْنَا الْأَمانَةَ عَلَى السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ وَ الْجِبالِ فَأَبَيْنَ أَنْ يَحْمِلْنَها وَ أَشْفَقْنَ مِنْها وَ حَمَلَهَا الْإِنْسانُ إِنَّهُ كانَ ظَلُوماً جَهُولًا. و ما بر آسمان‏ها و زمين و كوههاى عالم عرض امانت كرديم، همه از تحمل آن امتناع ورزيده و انديشه كردند و انسان آن را پذيرفت، انسان هم بسيار ستمكار و نادان بود. «سوره احزاب آيه 72»

 «امانت» يعنى اينكه مطلبى يا چيزى را در اختيار ديگرى قرار دادن صرف‏نظر از اينكه او بتواند امانتدارى كند يا نتواند، پس بدون ربط داشتن به اينكه اين امانت چه باشد و يا «چه چيز» را بعنوان امانت در اختيار طرف مقابل قرار مي دهيد، خود آن عمل، «امانت دادن» است. بنظر مى‏رسد كه در سؤال توجه اصلى به آن «امانت» معطوف شده است، درحالى‏كه قرآن از «موضوع» «امانت» سخن نمى‏گويد كه «چه چيز» را بعنوان امانت به كوه يا زمين يا آسمان عطا كرده است، ميگويد (إِنَّا عَرَضْنَا الْأَمانَةَ) «و ما عرض امانت كرديم»، و اين نشانه اين است كه آنچه در آيه مورد نظر بوده است «شخص آن امانت» نبوده است كه «چه چيز» را بعنوان امانت به آنها داده، بلكه مورد نظر آيه «نفس امانت» بوده است. «نقش امانت» لازمه‏اش «اختيار» است و چون اصولا در سيستم و نفس آسمان و زمين و كوهها «اختيار» نيست، مسئله «قبول امانت» براى آنها «مقدور» نيست ولى انسان به دليل تكميل بودن دستگاه اختيار او «زمينه لازم» براى دريافت امانت را در اختياردارد.

آيه در مقام بيان اين مطلب است كه «اى انسان دستگاه اختيار و پذيرش امانتى كه با آن كار مى‏كنى دستگاهى است باعظمت». هشدار است! آيه در مقام بیان «اختيار» و «اعلام خطر» به انسان است. به اين معنا كه اى انسان نگو در من اختيارى است كه در موجودات ديگر نيست «و اين اختيار را «امتياز» تلقى نكن و اگر چنين كنى تو «ظلوم» و «جهول» هستى. اين ديد «ظلوم» و «جهول» بودن انسان است كه «مسئوليت» را قبل از اين كه يك «خطر» بداند يك «امتياز» مي داند.  

اين آيه مي خواهد بگويد: انسان اگر تربيت نشود، اگر ساخته نشود، اگر خودش خودش را نسازد اين خطر در او هست كه «مسئوليت» را با «امتياز» اشتباه كند و جائى كه بايد «احساس خطر» كند، «احساس غرور» كند. آيه ميگويد: تو به اين مغرور مباش كه چيزى را قبول كردى كه آسمان و زمين و كوهها از قبول آن عاجز مانده‏اند و از آن وحشت كرده‏اند، «وحشت كن» از اين مسئوليتى كه به دوش تو گذاشته شده است. آيا ما وقتى مى گوئيم كه انسان اشرف مخلوقات است در مقام بيان خطرات انسان است يا در مقام امتيازات انسان؟ خودمان چگونه برداشتى از اين جمله مى  كنيم؟ اين را امتياز ميدانيم يا مسئوليت؟ در خاطرمان چه داريم؟

 وقتى كه ميگوئيم انسان اشرف مخلوقات است، واقعا به مسئوليتش توجه داريم؟ اصلا به كلمه‏اى كه اختيار كرده‏ام دقت كنيد، مى‏گوئيم انسان از كجا اشرف بر مخلوقات است، «اگر مسئوليتش را انجام بدهد اشرف مخلوقات است»، آيا اين جمله كه انسان اشرف مخلوقات است درست است؟

انسان اگر اشرف مخلوقات است چرا در قرآن ميگويد:إِنَّ شَرَّ الدَّوَابِّ عِنْدَ اللَّهِ الصُّمُّ الْبُكْمُ الَّذِينَ لا يَعْقِلُونَ.

بدترين جنبندگان انسانهائى هستند كه نمى‏شنوند و نمى‏فهمند و تعقل نمى‏كنند. «سوره انفال آيه 22»

اينجا كه ميگويد پست‏ترين جنبندگان است، ما چرا بطور مطلق بگوئيم كه انسان اشرف مخلوقات است؟. اينجا انسان به ياد سلمان فارسى و تواضعش مى‏افتد. يكى به مسخره به او گفت سلمان «ريش تو» يا «دم سگ»، كدام يك شريفتر و بهتر است، گفت اگر از صراط گذشتم ريش من و اگر نگذشتم دم سگ بهتر است. اين‏ها انسانهائى هستند كه ظلوم و جهول نيستند، اين‏ها انسانهائى هستند كه بر بعد ظلوم و جهول بودن خودشان حاكم شده‏اند پس منظور اين آيه اين است كه انسان تو يك بعد ظلوم و جهول بودن دارى، دقت كن! خطر دارى! يا مثلا رواياتى كه در مورد «زن» هست، حضرت على (ع) در مورد زنان چيزى ميگويند كه بسياراز آن وحشت مى‏كنند و همین مطلبى كه حضرت على (ع) در مورد زنان در نهج البلاغه مى‏گويند، قرآن نسبت به «كل انسانها» ميگويدو اين اعلام خطر است، يعنى شما در وجودتان چيزى هست كه اگر بر آن حاكم شويد اين اندازه اجر داريد، اگر بر خودتان تسلط پيدا كنيد مقام‏تان خيلى زياد است، در مقام هشدار است نه در مقام تحقير. در فقه ما اساتيد اصيل وقتى روايات را براى ما ميخوانند اول چيزى كه مطرح مى‏كنند اين است كه «ببينيم اين روايت در مقام بيان چه چيزى است». مثلا وقتى كه ميگويد:

 (إِنَّهُ كانَ ظَلُوماً جَهُولًا)، آيه در مقام اخطار است، يا در مقام تحقير؟  كسانى كه مى‏خواهند سوژه‏اى بدست داشته باشند و ضربه‏اى بزنند از اين مطالب سوء استفاده مى‏نمايند. چرا اينها نمى‏آيند به آيات ديگرى از قرآن استناد كنند، آنجا كه به همه انسانها مى‏گويد:إِنَّ الْإِنْسانَ خُلِقَ هَلُوعاً، إِذا مَسَّهُ الشَّرُّ جَزُوعاً، وَ إِذا مَسَّهُ الْخَيْرُ مَنُوعاً، إِلَّا الْمُصَلِّينَ، الَّذِينَ هُمْ عَلى‏ صَلاتِهِمْ دائِمُونَ.

انسان مخلوقى طبعا حريص و بى‏صبر است، چون شر و زيانى باو رسد سخت جزع و بيقرارى كند، و چون مال و دولتى به او رسد بخل ورزد و منع احسان نمايد، مگر، نمازگزاران حقيقى همانها كه دائم در نماز و طاعت الهى عمر مى‏گذرانند. «سوره معارج آيات 19 الى 23»

يعنى اين انسانهائى كه ساخته شده‏اند و رابطه‏شان را با خدا پيدا كرده‏اند  ظلوم و جهول نيستند، يا در سوره و التين و الزيتون مى‏گويد:

 وَ التِّينِ وَ الزَّيْتُونِ، وَ طُورِ سِينِينَ، وَ هذَا الْبَلَدِ الْأَمِينِ، لَقَدْ خَلَقْنَا الْإِنْسانَ فِي أَحْسَنِ تَقْوِيمٍ، ثُمَّ رَدَدْناهُ أَسْفَلَ سافِلِينَ.

قسم به انجير و زيتون، و قسم به طور سينا، و قسم به اين شهر امن و امان- مكه-، كه ما انسان را در نيكوترين مقامها آفريديم، سپس او را به پائين‏ترين درجات برگردانديم. «سوره و التين و الزيتون آيات 1 الى 5»

و اين خطاب به همه انسانها است، يعنى همه شما در اسفل السافلين هستيد، مگر اينكه از نمازگزاران واقعى باشيد، پس اين «امانت»كه ازاو سؤال شده است  بايد بگويم «نفس خود امانت» است، به عبارت ديگر در اين آيه مهم «اصل امانت» است نه «شخص امانت»

منبع :اخلاق اسلامی: آیت الله حائری شیرازی

/1102001307