وکالت میان شیعیان و امام عصر(عج) در دوران غیبت

حجت الاسلام دکتر محمدرضا جباری در این قسمت با موضوع "بررسی نهاد وکالت" به ارائه مطالب می پردازد:

با توجه به ویژگی های وکلا در دوران امامت و اینکه ائمه چه کسانی را وکلا انتخاب می کردند، این بحث مطرح است که آیا می توان وکیل امام معصوم را به لحاظ رجالی فرد مورد اعتمادی دانست و به احادیثی که مطرح می کند، اعتماد کرد.

با توجه به مجموعه شواهد می توان گفت ائمه افرادی را به عنوان نماینده خود در مناطق شیعه نشین انتخاب می کردند که دارای ویژگی هایی باشند. مانند اینکه متقی و دارای عدالت باشند. حتی برخی از رجالیون گفتند که وکلا باید در اعلا درجه عدالت باشند تا وکیل می شدند.

وکلا چون نقش مالی، ارتباطی و ارشادی داشتند پس باید دارای صفات عدالت و کاردانی بودند تا بی گدار به آب نمی زدند، شبکه وکالت چون نقش حفاظتی و امنیتی داشت پس باید با وجود فضای خفقان با تدبیر عمل می کردند، نهان گرایی و پنهان کاری نیز یکی از محورهای مهم شبکه وکالت بود.

یکی از فلسفه های تشکیل شبکه وکالت این بود که شیعیان مجبور نشوند ارتباط مستقیم با امام داشته باشند که این مساله هم برای جان امام و هم خود شیعیان خطر داشت، مدیریت، تدبیر، تقوا، رازداری، نهان کاری و عدالت از ویژگی های مهم وکلا بود که با توجه به اینها ائمه از میان اصحاب آنها را انتخاب می کردند.

صرف عالم بودن و فاضل بودن کافی نبود. بلکه باید کاردان می بودند، به عنوان مثال در غیبت صغرا از یکی از علمای آن دوره پرسیدند، تو با این علم چطور به عنوان نائب منصوب نشدی. بلکه حسین بن روح نوبختی منصوب شد، گفت: من اهل علم هستم اما فرق من با حسین بن روح نوبختی این است که اگر امام زیر عبای حسین پنهان باشد و دشمن او را قطعه قطعه کند، او حاضر نمی شود مکان اختفای امام را نشان دهد، اما من معلوم نیست چنین توانایی داشته باشم.

محور دیگر بحث بیان محدوده و قلمرو جغرافیایی فعالیت وکلا در شبکه است، یکی از بهترین راه های شناسایی مراکز شیعه نشین در غیبت صغرا این است که مکان های استقرار وکلا را بررسی کنیم.

چرا که اگر تعداد متنابهی از شیعیان در متطقه ای نباشند، دلیل ندارد که امام نماینده نصب کند. با بررسی شواهد و قراین می توان قلمرو سازمان وکالت را به منطقه جزیره العرب، عراق، ایران و شمال آفریقا تقسیم بندی کرد.

در جزیره العرب، در مدینه و مکه کسانی بودند. در یمن شواهدی از حضور وکلا بود اما در عراق مهمترین شهر کوفه است. بغداد شهری است که بعد از اینکه شیعیان حضور جدی داشتند، وکلای بسیاری آنجا بودند، سامرا با حضور امامین عسکریین شاهد حضور جدی وکلا در دوره قبل از غیبت صغرا و بعدش است، همچنین در موصل شاهد حضور وکلا هستیم.

در ایران مناطق مختلفی به عنوان مکان های استقرار وکلا است. به خصوص شیعیان منطقه قم از دوره امام سجاد(ع) و امام صادق(ع) ارتباط جدی با امام دارند و وکلایی در اینجا ایفای نقش کردند مانند زکریای بن آدم قمی از اصحاب امام صادق(ع) تا امام جواد(ع). احمد بن اسحاق اشعری قمی از وکلا در دوره امام هادی(ع)، امام عسکری(ع) و امام عصر(ع) در اول دوران غیبت صغری بود.

حضور شیعیان در منطقه ری، همدان، آذربایجان و منطقه خراسان بسیار بود و به این ترتیب این مناطق دارای وکلای بسیاری بودند. به عنوان نمونه قاسم بن علای آذربایجانی وکیل امام عصر(ع) در منطقه بزرگ آذربایجان بود.

نکته دیگر در ارتباط با شبکه وکلات اشاره به برخی از اسامی وکلا است. وکلای ائمه دارای ویژگی هایی بودند که از مهمترین آنها عدالت، کاردانی تدبیر و رازداری بود، مفضل بن عمر و عبدالرحمان بن حجاج وکلایی بودند که بسیار مخلص و کارکشته بودند و نقش رابط بین امام و شیعیان را داشتند.

ابراهیم محمد بن یحیی همدانی و نوادگانش از دوره امام جواد(ع) تا بخش هایی از دوره غیبت صغری از وکلا بودند، خاندان مهزیار در اهواز از دوران امام رضا(ع) وکیل ائمه بودند، این خاندان نقش وکالت در اهواز و بصره را عهده دار بودند.

عثمان بن سیعد امری نخستین نفر از نواب اربعه، در کودکی وارد خانه امام هادی(ع) شد. خادم، کارگزار، معاون بین امام و شیعیان بود و تا دوره امام عسکری(ع) در محضر ایشان در سامرا بود، او کارها را رتق و فتق می کرد، بعد فرزندش محمد بن عثمان بن سیعد که طولانی ترین دوران نیابت را داشت و 40 سال عهده دار نیابت بود، بعد از آن حسین بن روح نوبختی نایب بود و علی بن محمد سمری آخرین نایب بود و با وفات او در نیمه شعبان 329 دوران غیبت کبری آغاز شد.

در دوران غیبت صغری آمار وکلا بسیار بود زیرا در آن دوران شیعیان ارتباط مستقیم با امام نداشتند و احساس نیاز بیشتری به وکلا بود.

این شبکه یک تشکیلاتی بود که شیعیان را از بلاتکلیفی و حیرت خارج کرد و توانست آنها را حول محور واحدی جمع کند و با وجود دشمنان توانست جامعه شیعه و ارتباط با امام معصوم را حفظ کند و شبکه وکالت در پایان غیبت صغری به شبکه فقاهت و فقها منتقل شد. در دوره غیبت کبری نقش های عامی که وکلا در دوره غیبت صغرا داشتند، عهده دار شدند.

/1102101305