تنها جایی که رِبا گرفتن اشکال ندارد

سوال: مفهوم ربا چیست؟ تفاوت ربا با بیع در کجا مشخص می شود که یکی حرام و دیگری حلال شمرده می شود؟

اصطلاح ربا در دو مورد مجزا بکار می رود:

1. ربای قرضی
2. ربای معاملی
ربای قرضی، به قرضی گفته می شود که برای آن، شرطی گذاشته شود. (در این که چه چیزهایی شرط قرض حساب می شوند و باعث حرمت عمل می گردند بین فقها اختلاف است)
ربای معاملی به معامله ای گفته می شود که اولا: دو هم جنس با هم معامله شوند، ثانیا: مورد معامله به طور معمول با وزن کشی یا پیمانه گیری خرید و فروش شود (مکیل و موزون باشد). ثالثا: دو جنس به یک اندازه نباشند. (رجوع کنید به رساله های توضیح المسائل بخش احکام خرید و فروش) مثلا دو کیلو برنج تارم را با سه کیلو برنج تایلندی معاوضه و معامله نماید.
البته باید توجه داشت، ممکن است ظاهر بعضی از معاملات طوری باشد که جزو هیچکدام از دو نوع بالا شمرده نشود، اما با دقت در آن، می‌بینیم واقعیت آن چیزی جز ربا نبوده و چه بسا طرفین برای فرار از ربا آن را در قالب معاملات صوری  ترتیب داده اند.

سوال: آیا ربا بین پدر و فرزند، زن و شوهر و از غیر مسلمان ربا گرفتن جایز است؟ چرا و علتش چیست؟

روشن است که در اسلام ربا گرفتن و ربا دادن (چه در قرض و چه در معامله) جایز نیست، ولی این قانون در مواردی استثنا شده است. فقها در این زمینه می گویند:

" اگر مسلمان از کافرى که در پناه اسلام نیست ربا بگیرد اشکال ندارد و نیز پدر و فرزند و زن و شوهر مى توانند از یکدیگر ربا بگیرند." (امام خمینی، توضیح المسائل (محشّی)، گردآورنده: بنی هاشمی خمینی، سید محمدحسین، ج 2، ص 215، م 2080؛ آیة الله خویی: (بنا بر احتیاط واجب پدر و فرزند و زن و شوهر نیز نمى توانند از یکدیگر ربا بگیرند)؛ آیت الله شبیری زنجانی: (بنا بر احتیاط واجب پسر از پدر و زن از شوهر خود ربا نگیرد، ولی عکس آن ایرادی ندارد)

مستند فتوای فقها در این مسئله وجود روایاتی از اهل بیت (علیهم السلام) است، (من لا یحضره الفقیه، ج 3، ص 278؛ الکافی، ج 5، ص147) ولی در این احادیث، اشاره ای به حکمت آن نشده است. ممکن است حکمت این مسئله در آن باشد که آن مفسده ای که در ربا بین سایر افراد دیده می شود و در برخی احادیث به آن اشاره شده است، در موارد مذکور دیده نمی شود؛ چرا که به طور عادی زن و شوهر یا پدر و فرزند، دارای خرج و مخارج مشترک هستند و پرداخت ربا و زیادی بین آنها، نوعی کمک به اقتصاد و معیشت خویشتن است.

مثلاً پدر لازم است در حد توان کمکهای اقتصادی خویش را از فرزند دریغ نکند، حال اگر طی عقد قراردادی قرار شد، مقداری ربا پدر به فرزند بدهد، در حقیقت این امر می تواند بخشی از آن کمکها باشد.

درباره ربا گرفتن از کافر غیر ذمی نیز، با توجه به اینکه دولت اسلامی تعهدی در حفظ جان و مال این افراد ندارد، پس گرفتن ربا در قراردادها از آنها دور از ذهن نخواهد بود.

منابع:
سایت اسلام کوئیست
کافی ج 5
من لا یحضره الفقیه، ج 3

/1102001307