حدود شناسی حجاب و پوشش اسلامی از منظر آیت الله مکارم شیرازی

بدون شک در عصر ما که بعضی نام آن را عصر برهنگی و آزادی جنسی گذارده اند و افراد غربزده، بی بند و باری زنان را جزئی از آزادی او می‏ دانند سخن از حجاب گفتن برای این دسته ناخوشایند و گاه افسانه‏ ای است متعلق به زمان­ های گذشته! ولی مفاسد بی حساب و مشکلات و گرفتاری های روز افزونی که از این آزادی­ های بی قید و شرط به وجود آمده سبب شده که تدریجاً گوش شنوایی برای این سخن پیدا شود.[۱]

البته در محیط­ های اسلامی و مذهبی، مخصوصاً در محیط ایران بعد از انقلاب جمهوری اسلامی، بسیاری از مسائل حل شده، و به بسیاری از این سؤالات عملاً پاسخ کافی و قانع کننده داده شده است، ولی باز اهمیت موضوع ایجاب می‏ کند که این مساله به طور گسترده‏ تر مورد بحث قرار گیرد.[۲]

حجاب و پوشش؛ ضرورت بنیادین در اسلام

بدون شک حجاب از مسلمات اسلام است، و تمام فقهای اسلام در آن اتفاق نظر دارند، و هرگونه بد حجابی و بی حجابی بر خلاف شریعت مقدسه است.[۳] لذا حجاب و پوشش در اسلام امنیت فوق العاده ای دارد و آیات فراوانی نیز درباره حجاب آمده است و کسی هم نمی تواند منکر آن شود .[۴]

بدیهی است حجاب، حفظ شخصیت زن، و جلوگیری از انحراف جوانان، و (ممانعت از) گسترش فساد در جامعه اسلامی است. [۵] و همان‏ گونه که اصل پوشیدن لباس برای زنان و مردان منافات با آزادی آنها ندارد، حجاب نیز چنین است.[۶]

آری حجاب از ضروریات دین و برگرفته از قرآن مجید است، و همه مذاهب اسلامی آن را قبول دارند. و منظور از ضروری دین چیزی است که هر کس با مسلمین مقداری معاشرت داشته باشد، می‏ فهمد مسلمانان به آن پایبند هستند.[۷] به تعبیر دیگر منظور از «ضروریات دین» اموریست که همه، اعم از عالم و غیر عالم، می‏ دانند جزء دین است؛ مانند مسأله حجاب؛ از این رو «احکام ضروری اسلام» همان احکام ضروری دین است. [۸]

به همین دلیل، دستور حجاب یکی از مؤکدترین دستورهای اسلام است. قرآن مجید در آیات متعددی از جمله: آیات ۳۱ و ۶۰ سوره نور و آیات ۳۳ و ۵۳ و ۵۹ سورۀ احزاب، بر مسئله حجاب تأکید کرده است که گاهی زنان با ایمان را مخاطب قرار می‏ دهد و گاهی همسران پیامبر صلی الله علیه و آله را و گاهی نیز با استثنا کردن زنان پیر و از کارافتاده، تکلیف بقیه را روشن می‏ سازد؛ به این ترتیب با عبارات مختلف، اهمیت این وظیفه اسلامی را بازگو می‏ کند.[۹]

فلسفه حجاب‏ و پوشش

بی تردید اسلام بر خلاف جوامع مدرن غربی و نیز غرب زده های هوس­باز، طرفدار برچیده شدن خودنمایی زنان در جامعه است، اسلام مخالف ورود زنان به مسابقه بی پایان در نشان­ دادن اندام خود و تحریک شهوات و هوس های آلوده مردان است  از این رو حجاب جزئی از این برنامه در مقابله با بهره کشی ظالمانه از زنان  محسوب می‏ شود، اسلام می ‏گوید کامیابی ­های جنسی اعم از آمیزش و لذت‏ گیری­ های سمعی و بصری و لمسی مخصوص به همسران است و غیر از آن گناه، و مایه آلودگی و ناپاکی جامعه می‏ باشد.[۱۰]

باید اذعان نمود فلسفه حجاب چیز مکتوم و پنهانی نیست زیرا برهنگی زنان پیامدهایی همچون تحریک دائم مردان مخصوصا جوانان را در پی دارد، تحریکی که سبب کوبیدن اعصاب آنها و ایجاد هیجان­ های بیمار گونه عصبی و گاه سر چشمه امراض روانی می‏ گردد، حال آنکه اسلام می‏ خواهد مردان و زنان مسلمان روحی آرام و اعصابی سالم و چشم و گوشی پاک داشته باشند، و این یکی از فلسفه‏ های حجاب است.

هم چنین آمارهای قطعی و مستند نشان می‏ دهد که با افزایش برهنگی در جهان طلاق و از هم گسیختگی زندگی زناشویی در دنیا به طور مداوم بالا رفته است، حال آنکه در محیطی که حجاب است (و شرائط دیگر اسلامی رعایت می‏ شود) زوجین تعلق به یکدیگر دارند، و احساساتشان و عشق و عواطفشان مخصوص یکدیگر است، لیکن در «بازار آزاد برهنگی» عملا زنان به صورت کالای مشترکی در آمده‏ اند و دیگر قداست پیمان زناشویی بی معنا شده است که این آسیب به فروپاشی نهاد خانواده منتهی شده است.[۱۱]

گسترش دامنه فحشاء، و افزایش فرزندان نامشروع، از دردناکترین پیامدهای بی حجابی است، با توجه به اینکه« فحشاء» و از آن بدتر« فرزندان نامشروع» سر چشمه انواع جنایت­ ها در جوامع انسانی بوده و هستند، ابعاد خطرناک این مساله بیش از پیش روشن‏تر می‏ شود. بحرانی عظیم که منبعث از یکی از عوامل موثر بر آن یعنی مساله برهنگی و بی حجابی است.[۱۲]

مساله«ابتذال زن» و«سقوط شخصیت او» در این میان نیز حائز اهمیت فراوان است، هنگامی که زن را از طریق جاذبه جنسیش وسیله تبلیغ کالاها و دکور اطاق­ های انتظار، و عاملی برای جلب جهانگردان و سیاحان و مانند اینها قرار بدهند، در چنین جامعه‏ ای شخصیت زن تا سر حد یک عروسک، یا یک کالای بی ارزش سقوط می‏ کند، و ارزش­ های والای انسانی او به کلی به دست فراموشی سپرده می‏ شود، و تنها افتخار او جوانی و زیبایی و خودنمائیش می‏ شود.[۱۳]

و به این ترتیب مبدل به وسیله‏ ای خواهد شد برای اشباع هوس­ های سرکش یک مشت آلوده فریبکار و انسان‏ نماهای دیو صفت! در چنین جامعه ‏ای چگونه یک زن می ‏تواند با ویژگی­ های اخلاقیش، علم و آگاهی و دانائیش جلوه کند، و حائز مقام والایی گردد؟!

تبیین حد حجاب و پوشش زنان

روایات زیادی در حد تواتر وارد شده است که دلالت می ‏کند حجاب‏ لازم بوده است. و غالب این روایات دلالتش دلالت التزامی است و در این مسأله دلالت التزامی از دلالت مطابقی بهتر است، چون اصل وجوب را مسلم‏ می‏ گیرد. پس حجاب‏ امر مسلم‏ و مفروغ عنه بوده و سؤال از فروع آن شده است حال اگر این روایات به آیات و به ضرورت دین (مسأله از ضروریات دین است) ضمیمه شود حکم وجوب حجاب بر زنان با أبلغ البیان و أتم البرهان ثابت می‏ شود[۱۴].

گفتنی است در مورد حجاب‏ واجب، کافی است که زن بدن خود را جز صورت و دست تا مچ به هر وسیله ‏ای که می‏ تواند بپوشاند و لباس خاصی شرط نیست ولی پوشیدن لباس­ های تنگ و چسبان و همچنین لباس­ های زینتی اشکال دارد؛[۱۵] منظور لباس­ هایی است که در عرف مردم آن را لباس زینت می‏ خوانند.[۱۶]به تعبیر دیگر لباس زینتی چیزی است که زن‏ ها برای زیبایی آن را می‏ پوشند، و شبیه آرایشی است که در صورت خود انجام می‏ دهند.[۱۷]

لذا پوشیدن لباس های مبتذل، یا لباس های تنگ و مهیج، یا مدل‏ هایی که موجب ترویج فرهنگ غرب است، این‏گونه لباس ها به ویژه برای زنان، اشکال دارد، و بر پسران و دختران و مردان و زنان مسلمان لازم است رعایت موازین عفت اسلامی را، که مایه سعادت دنیا و آخرت آنهاست، بنمایند.[۱۸]

همچنین پوشیدن جوراب‏ های نازک، اگر پا در آن پیدا باشد جایز نیست.[۱۹]

پوشانیدن وجه و کفین لازم نیست، لیکن اگر نپوشاندن صورت و دست‏ ها تا مچ، برای برخی از زنان در جامعه فسادی را به دنبال داشته باشد در این صورت پوشاندن آن واجب می‏ شود.[۲۰]

لازم به ذکر است اجبار همسر و یا دختران در پوشاندن دست ‏ها و صورتشان جایز نیست[۲۱]؛ هم چنان  که  مرد نمی‏ تواند زن را به پوشش خاصی مجبور کند، مگر این که حجاب‏ اسلامی با آن پوشش مراعات نگردد.[۲۲]

لذا در حجاب‏ اسلامی‏ نوع لباس و رنگ آن تفاوت نمی‏ کند بلکه واجب است‏ پوشاندن تمام بدن غیر از صورت و دست ها تا مچ، ولی پوشیدن لباس­ های زینتی هر چند بدن آشکار نباشد جایز نیست.[۲۳]،[۲۴]  و مانتو در صورتی که تنگ و چسبان نباشد، و تمام بدن زن به جز گردی صورت و دست‏ ها تا مچ را بپوشاند، حجاب‏ اسلامی محسوب می‏ شود.[۲۵]

حجاب زنان در مقابل محارم

زنان و دختران می‏ توانند در برابر محارم خویش سر و گردن و مقداری از سینه و دست ها و پاها را نپوشانند، اما بقیه بدن را باید بپوشانند. و جایز نیست به شکل نیمه عریان در مقابل آنها ظاهر شوند.[۲۶]

 حجاب‏ زنان در برابر نامحرم

بر زنان و دختران لازم است تمام بدن خود به جز گردی صورت و دست‏ ها تا مچ را در مقابل نامحرمان بپوشانند. و این مقدار به هر نوع لباس غیر زینتی که تنگ و چسبان نباشد پوشیده شود کافی است.[۲۷]

لازم به ذکر است گفته می‏ شود که «استفاده از چادر مشکی مناسب نیست، بلکه کراهت دارد!؛ حال آنکه انتخاب چادر مشکی برای زنان مکروه نیست. و استفاده از رنگ‏ های‏ ساده دیگر، مادام که منشأ مفاسدی نشود، جایز است؛ البته رنگ‏ های سنگین بهتر است.[۲۸]

از این رو برای حجاب اسلامی کافی است که تمام بدن را با لباس مناسب (بجز گردی صورت و دست ها تا مچ) بپوشانند؛[۲۹] ولی بی شک، چادر حجاب برتر است.[۳۰]

تبیین حد پوشش مردان

مردان می‏ توانند سر و گردن و مقداری از سینه و دست ها و پاها را در مقابل نامحرم نپوشانند، ولی بقیه بدن را باید بپوشانند .[۳۱] لذا استفاده از لباس آستین کوتاه برای مردان اشکالی ندارد مگر در مواردی که بدانیم مفاسد خاصی بر آن مترتب می ‏شود.[۳۲]

بدین ترتیب نگاه کردن به بدن مرد نامحرم به آن مقدار که معمولا آن را نمی‏ پوشانند مانند سر و صورت و گردن و مقداری از پاها و دست‏ ها اشکال ندارد.[۳۳]

استثنائات حجاب

شکی نیست اصل حجاب‏ مسلم‏ است و لذا از مستثنیات سؤال می‏ کنند و هرکجا سؤال از استثنا شود معلوم می‏ شود که اصل مسأله مسلم بوده است.[۳۴]

استثناء وجه و کفین‏

در اینکه آیا حکم حجاب صورت و دست­ ها حتی از مچ به پائین را نیز شامل می‏ شود یا نه، در میان فقهاء بحث فراوان است، بسیاری عقیده دارند که پوشاندن این دو (وجه و کفین) از حکم حجاب مستثنی است، در حالی که جمعی فتوا به وجوب پوشاندن داده، یا حد اقل احتیاط می‏ کنند، البته آن دسته که پوشاندن این دو را واجب نمی‏ دانند نیز آن را مقید به صورتی می‏ کنند که منشا فساد و انحرافی نگردد، وگرنه واجب است.[۳۵]

در آیۀ ۳۱ سورۀ نور قرائنی بر این استثناء و تایید قول اول وجود دارد از جمله«وَلَا یُبْدِینَ زِینَتَهُنَّ إِلَّا مَا ظَهَرَ مِنْهَا؛ آنها نباید زینت خود را آشکار سازند جز آن مقدار که طبیعتا ظاهر است[۳۶]»، استثناء«زینت ظاهر» در آیه فوق خواه به معنی محل زینت باشد یا خود زینت دلیل روشنی است بر اینکه پوشاندن صورت و کفین لازم نیست.[۳۷]

بدیهی است در این فراز ملازمه عرفی وجود دارد یعنی اگر اجازه داده‏ اند که در مقابل مردم وجه و کفین باز باشد و پوشاندن آن لازم نباشد به این معنی است که نگاه کردن هم جایز است، و نمی‏ شود به زن بگویند صورتت را باز کن و به مرد بگویند نگاه نکن و جدا کردن این دو از هم خلاف عرف است. [۳۸]

هم چنین دستوری که آیه فوق در مورد انداختن گوشه مقنعه به روی گریبان می ‏دهد «وَلْیَضْرِبْنَ بِخُمُرِهِنَّ عَلَی جُیُوبِهِنَّ» که مفهومش پوشانیدن تمام سر و گردن و سینه است و سخنی از پوشانیدن صورت در آن نیست قرینه دیگری به این مدعا است.[۳۹]

باید دانست روایات متعددی نیز در این زمینه در منابع اسلامی و کتب حدیث، وارد شده است که شاهد زنده‏ ای بر مدعا است ‏[۴۰]، هر چند روایات معارضی نیز دارد که در این حد از صراحت نیست، و جمع میان آنها از طریق استحباب پوشاندن وجه و کفین، و یا حمل بر مواردی که منشا فساد و انحراف است کاملا ممکن است.[۴۱]

شواهد تاریخی نیز نشان می‏ دهد که نقاب زدن بر صورت در صدر اسلام جنبه عمومی نداشت.[۴۲] لیکن با همۀ این تفاسیر باید تاکید نمود که این حکم در صورتی است که سبب سوء استفاده و انحراف نگردد.[۴۳]

بنابراین استثناء وجه و کفین از حکم حجاب مفهومش این نیست که جائز است دیگران عمدا نگاه کنند، بلکه در واقع این یک نوع‏ تسهیل برای زنان در امر زندگی است.[۴۴]

حکم حجاب برای زنان سالخورده‏

اصل استثناء این گروه از حکم حجاب در میان علمای اسلام محل بحث و گفتگو نیست، چرا که قرآن در آیۀ ۶۰ سورۀ نور[۴۵] ناطق به آن است.[۴۶]

در واقع برای این استثنا دو شرط وجود دارد:

نخست این که به سن و سالی برسند که معمولا امیدی به ازدواج ندارند، و به تعبیر دیگر جاذبه جنسی را کاملا از دست داده ‏اند. [۴۷]

دیگر این که در حال بر داشتن حجاب خود را زینت ننمایند. البته منظور تنها کنار گذاشتن لباس های رویین است که بعضی روایات از آن تعبیر به چادر و روسری کرده است.[۴۸]

یک حکم ثانویه و چند پیام

پرسش شده است که وظیفه خواهران مسلمان دانشجوی ترکیه نسبت به «رعایت حجاب» در فرض اینکه؛ شرط طی کردن تمام ترم‏ های دانشجویی در دانشگاه‏ های تحت مدیریت لاییک‏ ها، رعایت نکردن حجاب شرعی است و شرط رعایت نکردن حجاب تا اتمام چند ترم باقی مانده از رشته خاصی در دانشگاه چیست؟

در پاسخ باید گفت با توجه به این که اگر دختران مسلمان و متدین دروس عالی را نخوانند تنها افراد بی‏بند و بار و لامذهب پست ‏های مهم را اشغال می‏ کنند، به افراد متدین اجازه داده می‏ شود که مسأله حجاب را در خصوص مواردی که ضرورت دارد رعایت نکنند، ولی در غیر آن موارد حتما رعایت نمایند.[۴۹]

در تبیین این حکم ثانویه باید گفت «حکم» در برابر فتوا عبارت است از دستور اجرا یا تعیین مصداق یا موضوع، زمان یا مکان برای حکم شرعی و همچنین الزام به فعل یا ترک بر اساس عناوین ثانویه‏ و مصلحتی خاص در ظرف زمانی یا مکانی خاص،[۵۰] مثلا گوشت‏ هایی که تزکیه شرعی نشده باشد خوردن آن حرام است، این عنوان اولی است، ولی اگر انسان، گرفتار شود و غذایی غیر از این گونه گوشت‏ ها نداشته باشد یا در کشورهایی زندگی می ‏کند که ذبح اسلامی در آن وجود ندارد و سلامت او به خطر می‏ افتد در اینجا به عنوان اضطرار می ‏تواند از این گوشت‏ ها استفاده کند.[۵۱] همان گونه که خداوند در آیه ۳ سوره مائده به آن اشاره فرموده است‏[۵۲] و این را «عنوان ثانوی» می‏ نامند.[۵۳]

لذا  عناوین ثانویه‏ آثار فراوانی در شکوفایی فقه اسلامی و دگرگونی ‏های آن و تطبیقش بر نیازهای بشر دارد. چه بسا مشکلات متعددی که در پرتو عناوین ثانویه‏ حل می ‏شود.[۵۴] زیرا که ضرورت ایجاب می‏ کند و ضرورت­ ها از عناوین ثانویه‏ است.[۵۵] چنانکه در حدیث معروف وارد شده: «لیس شی‏ء مما حرم الله إلا و قد أحله لمن اضطر إلیه‏؛[۵۶] هر چیزی که حرام است خداوند آن را برای افراد مضطر حلال می ‏کند».[۵۷] به طور مسلم، ممکن است چیزی ذاتاً مباح باشد، ولی ضرورت­ ها آن را به مرحله وجوب سوق دهد.[۵۸]

بدین ترتیب احکام ثانوی، احکامی هستند که به جهت عروض بعضی حالات خاص، وضع می شوند مانند موارد عسر و حرج و ضرر و یا مقدمیت که سبب وجوب مقدمه می‏ شود و یا تقیه که بعضی از احکام را تغییر می‏ دهد.[۵۹]

احکام عناوین ثانویه‏؛ مانند حلیت استفاده از مردار به هنگام اضطرار[۶۰]...که احکام اولیه را تحت تأثیر قرار می‏ دهد و به حکم دیگری مبدل می‏ سازد. قرآن مجید می‏ فرماید: «فَمَنِ اضْطُرَّ غَیْرَ بَاغٍ وَلَا عَادٍ فَلَا إِثْمَ عَلَیْهِ»[۶۱] در این آیه حکم تحریم میته به دلیل اضطرار برداشته شده است.[۶۲]

و نیز می‏ فرماید: «لَّا یَتَّخِذِ الْمُؤْمِنُونَ الْکَافِرِینَ أَوْلِیَاءَ مِن دُونِ الْمُؤْمِنِینَ ... إِلَّا أَن تَتَّقُوا مِنْهُمْ تُقَاةً[۶۳]»؛ افراد با ایمان نباید کافران را به جای مؤمنان به عنوان دوست و سرپرست خود انتخاب کنند ... مگر این که از آنها تقیه کنید (و به جهت اهداف مهمتری با آنها پیوند دوستی بریزید)».[۶۴]

هم چنین قاعده أهم و مهم از عناوین ثانویه‏ است کما اینکه قاعده اضطرار و ضرورت و تقیه و امثال ذلک همه از عناوین ثانویه‏ هستند چون مطابق عنوان اولی تمام اینها جایز نیست ولی ما به واسطه قاعده اهم و مهم قائل به جواز می‏ شویم.[۶۵]

از این رو وقتی فقیهی چون میرزای شیرازی اباحه مصرف تنباکو را به حرمت آن تبدیل می‏ کند غیر از این نیست که چون حکم اباحه را با حکم «وجوب حفظ کیان اسلام و مسلمین» و یا «وجوب حفظ عزت اسلام و مسلمین» و یا «وجوب منع از استیلای کفار»، متزاحم دیدند یعنی در راستای عمل به این عناوین، فتوای حرمت شرب تنباکو را صادر کردند.[۶۶]

بنابراین قسمی از عناوین ثانویه ناشی از ضرورت‏ هاست، طبعاً محدوده این قسم به اندازه ضرورت‏ هاست و تجاوز از آن محدوده از جهت زمان و مکان و سایر ویژگی‏ ها جایز نیست. مثلا جواز اکل ذبیحه غیر اسلامی در زمان ضرورت یا در مکانی که هیچ غذای دیگر یافت نمی‏ شود و حفظ جان متوقف بر آن است از همین قبیل است و استفاده از آن فقط به اندازه نجات از خطر جایز است.[۶۷]

رسالت و مسئولیت خطیر حکومت اسلامی در مقابله با بدحجابی و بی حجابی

حکومت اسلامی و مسلمانان نسبت به گناهان پنهانی افراد وظیفه‏ ای ندارند، ولی بدون شک نسبت به گناهانی هم چون بدحجابی که به طور علنی و آشکار، در سطح جامعه انجام می‏ شود وظیفه نهی از منکر دارند، و الا جایی برای انجام این وظیفه مهم باقی نمی ‏ماند. البته با این تفاوت که مردم باید به نهی از منکر زبانی اکتفا کنند. و از هرگونه برخورد فیزیکی اجتناب ورزند، ولی حکومت می ‏تواند وارد این مرحله نیز شود.[۶۸]

کلامی با مخالفان حجاب

مخالفان حجاب، پوشش اسلامی را‏ سبب انزوای جمعیت عظیم بانوان می دانند[۶۹]؛ حال آنکه وضع موجود زنان جامعۀ اسلامی پاسخ دندان‏ شکنی است به این ایراد؛ زیرا ما با چشم خود گروه گروه زنانی را می‏ بینیم که با داشتن حجاب اسلامی در همه جا حاضرند، در اداره ها، در کارگاه ­ها، در راهپیمایی­ ها و تظاهرات سیاسی، در رادیو و تلویزیون، در بیمارستان ها و مراکز بهداشتی، در فرهنگ و دانشگاه... .

از این که بگذریم آیا اداره خانه و تربیت فرزندان برومند و ساختن انسان­ هایی که در آینده بتوانند با بازوان توانای خویش چرخ های عظیم جامعه را به حرکت در آورند،[۷۰] را نباید رسالت عظیم زن محسوب نمود؟[۷۱]

ایراد دیگری که مخالفان حجاب مطرح می کنند این است که حجاب یک لباس دست و پاگیر است و با فعالیت های اجتماعی مخصوصا در عصر ماشین های مدرن سازگار نیست، لیکن ایراد کنندگان از یک نکته غافلند و آن اینکه حجاب همیشه به معنی چادر نیست، بلکه به معنی پوشش زن است، حال آنجا که با چادر امکان پذیر است چه بهتر و آنجا که نشد به پوشش قناعت می‏ شود.[۷۲]

ایراد دیگر اینکه آنها می‏ گویند حجاب بر مبنای «الانسان حریص علی ما منع»[۷۳] طبع حریص مردان را آزمندتر می‏ کند! پاسخ این ایراد یا صحیح ­تر سفسطه و مغلطه را مقایسه جامعه امروز ما که حجاب در آن تقریبا در همه مراکز بدون استثناء حکم­فرما است با دوران رژیم طاغوت که زنان را مجبور به کشف حجاب می‏ کردند می‏ دهد.[۷۴]

آن روز هر کوی و برزن مرکز فساد بود، در خانواده‏ ها بی بند و باری عجیبی حکمفرما بود، و هزاران بدبختی دیگر.[۷۵]

نمی ‏گوئیم امروز همه اینها ریشه کن شده اما بدون شک بسیار کاهش یافته و جامعه ما از این نظر سلامت خود را باز یافته، و اگر به همین صورت ادامه یابد، جامعه ما از نظر پاکی خانواده‏ ها و حفظ ارزش زن به مرحله مطلوب خواهد رسید.[۷۶]

سخن آخر

در خاتمه باید گفت اگر کسی بخواهد مسئله حجاب‏ اسلامی را به آرای‏ عمومی یا مشورت واگذار کند، [۷۷]چه بسا افرادی پیدا شود که بگویند: حجاب چه لزومی دارد در این عصر و زمان و در اجتماع فعلی، حجاب برای زنان مسلمان، دست و پا گیر است![۷۸]

لیکن بعد از آنکه مسئله حجاب را به عنوان دستوری قاطع و مورد اجماع مسلمین بلکه ضرورت دینی پذیرفتیم می‏ توانیم به شورا بنشینیم که طرز پوشیدن حجاب چگونه باشد بهتر است؟ و باید پذیرفت بخشی از مشکلاتی که امروز دامان مسلمین را گرفته برای این است که جایگاه واقعی مشورت را فراموش کرده‏ اند.[۷۹]

بی تردید حجاب علاه بر مسئله دینی امروز به یک مسئله سیاسی تبدیل شده و غربی‌ها به این نکته اشاره دارند که اگر حجاب را از زنان جامعه بگیریم توانسته‌ایم ۵۰ درصد از جامعه ایران را تخریب کنیم. [۸۰]

حجابی که امروزه دشمنان این مملکت به آن پیله بسته و می‌ خواهند آن را متزلزل کنند امانت‌ خداست که انسان باید آن را حفظ کند.[۸۱] لذا موضوع رعایت حجاب باید رسمیت یافته و در جامعه گسترش پیدا کند.. [۸۲]

امروزه مشاهده می شود که برخی ها متأسفانه مسأله حجاب را ساده گرفته اند؛ حال آنکه  حجاب به جامعه امنیت می دهد.[۸۳]

نباید فراموش نمود که حجاب یک مساله سرنوشت ساز است و تنها یک دستور نیست، وقتی مساله حجاب کمرنگ و برچیده شود روابط نامشروع، جرم، ناامنی و دیگر مسائل زیاد خواهد شد و وقتی اینگونه شد کانون خانواده ها از هم می پاشد.[۸۴]    

[۱] تفسیر نمونه ؛ ج‏۱۴ ؛ ص۴۴۲.

[۲] همان؛ ص۴۴۳.

[۳] احکام خانواده، ص: ۳۴.

[۴] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی ؛ درس خارج فقه ؛ مسجد اعظم قم؛۱۳۹۰/۰۳/۰۴.

[۵] احکام بانوان ؛ ص۱۸۷.

[۶] احکام خانواده ؛ ص۳۳.

[۷] همان.

[۸] استفتاءات جدید ؛ ج‏۳ ؛ ص۳۸۳.

[۹] اخلاق در قرآن ؛ ج‏۲ ؛ ص۳۱۹.

[۱۰] برگزیده تفسیر نمونه ؛ ج‏۳ ؛ ص۲۹۲.

[۱۱] همان.

[۱۲] همان.

[۱۳] تفسیر نمونه ؛ ج‏۱۴ ؛ ص۴۴۶.

[۱۴] کتاب النکاح ؛ ج‏۱ ؛ ص۵۷.

[۱۵] رسالة توضیح المسائل (فارسی) ؛ ص۳۹۷.

[۱۶] احکام خانواده، ص: ۴۲.

[۱۷] همان.

همان؛ ص۱۸۳.[۱۸]

[۱۹] همان ؛ ص۳۵.

[۲۰] همان؛ص۱۸۲.

[۲۱] احکام بانوان ؛ ص۱۸۲.

[۲۲] احکام خانواده ؛ ص۲۱۱.

[۲۳] رسالة توضیح المسائل (فارسی)، ص: ۴۸۴.

[۲۴] همان ؛ ص۴۸۳.

[۲۵] احکام خانواده ؛ ص۲۱۱.

[۲۶] رساله احکام جوانان (دختران) ؛ ص۱۷۱.

[۲۷] همان.

[۲۸] احکام خانواده، ص: ۴۰.

[۲۹] احکام بانوان ؛ ص۱۰۳.

[۳۰] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی؛۲۳/۴/۱۳۹۱.

[۳۱] رساله احکام جوانان (پسران) ؛ ص۱۶۳.

[۳۲] احکام خانواده ؛ ص۴۲.

[۳۳] استفتاءات جدید ؛ ج‏۱ ؛ ص۲۲۸.

[۳۴] کتاب النکاح ؛ ج‏۱ ؛ ص۵۵.

[۳۵] تفسیر نمونه ؛ ج‏۱۴ ؛ ص۴۴۹.

[۳۶] همان؛ ص ۴۳۹.

[۳۷] همان؛ص۴۵۰.

[۳۸] کتاب النکاح ؛ ج‏۱ ؛ ص۲۷.

[۳۹] تفسیر نمونه ؛ ج‏۱۴ ؛ ص۴۵۰.

[۴۰] کتاب وسائل الشیعه جلد ۱۴ صفحه ۱۴۵ باب ۱۰۹ از ابواب مقدمات نکاح.

[۴۱] تفسیر نمونه ؛ ج‏۱۴ ؛ ص۴۵۰.

[۴۲] همان.

[۴۳] همان.

[۴۴] همان؛ ص؛ ۴۵۱.

[۴۵] «وَالْقَواعِدُ مِنَ النِّساءِ اللَّاتِی لا یَرْجُونَ نِکاحاً فَلَیْسَ عَلَیْهِنَّ جُناحٌ أَنْ یَضَعْنَ ثِیابَهُنَّ غَیْرَ مُتَبَرِّجاتٍ بِزِینَةٍ؛ و زنان از کار افتاده‏ای که امیدی به ازدواج ندارند گناهی بر آنان نیست که لباسهای (روئین) خود را بر زمین بگذارند در حالی که در برابر مردم خود آرایی نکنند».

[۴۶] تفسیر نمونه ؛ ج‏۱۴ ؛ ص۵۴۶.

[۴۷] برگزیده تفسیر نمونه ؛ ج‏۳ ؛ ص۳۱۲.

[۴۸] همان.

[۴۹] احکام خانواده، ص: ۳۸.

[۵۰] دائرة المعارف فقه مقارن ؛ ج‏۱ ؛ ص۴۳۶.

[۵۱] همان؛ ص۴۸۰.

[۵۲] «حُرِّمَتْ عَلَیْکُمُ الْمَیْتَةُ وَالْدَّمُ وَلَحْمُ الْخِنْزِیرِ ... فَمَنِ اضْطُرَّ فِی مَخْمَصَةٍ غَیْرَ مُتَجَانِفٍ لِّإِثْمٍ فَإِنَّ اللّهَ غَفُورٌ رَّحِیمٌ».

[۵۳] دائرة المعارف فقه مقارن ؛ ج‏۱ ؛ ص۴۸۰.

[۵۴] همان ؛ ص۴۸۱.

[۵۵] همان؛ ص۲۹۱.

[۵۶] «وسائل الشیعة »، ج ۴، باب ۱ از ابواب قیام، ج ۶/۶۹۰، مکتبة اسلامیة.

[۵۷] مستدرک الوسائل، ج ۱۲، ص ۲۵۸.

[۵۸] دائرة المعارف فقه مقارن ؛ ج‏۱ ؛ ص۲۹۱.

[۵۹] همان ؛ ص۲۱۵.

[۶۰] تعزیر و گستره آن ؛ ص۵۹.

[۶۱] بقره، آیه ۱۷۳.

[۶۲] دائرة المعارف فقه مقارن ؛ ج‏۱ ؛ ص۲۱۵.

[۶۳] آل عمران، آیه ۲۸.

[۶۴] دائرة المعارف فقه مقارن ؛ ج‏۱ ؛ ص۲۱۵.

[۶۵] کتاب النکاح ؛ ج‏۱ ؛ ص۴۹.

[۶۶] دائرة المعارف فقه مقارن ؛ ج‏۱ ؛ ص۲۲۵.

[۶۷] همان ؛ ص۴۸۵.

[۶۸] استفتاءات جدید ؛ ج‏۳ ؛ ص۵۸۹.

[۶۹] تفسیر نمونه، ج‏۱۴، ص؛۴۴۷.

[۷۰] همان.

[۷۱] همان.

[۷۲] تفسیر نمونه ؛ ج‏۱۴ ؛ ص۴۴۸.

[۷۳] میزان الحکمة، ج۱، ص۵۸۹، به نقل از کنزالعمال.

[۷۴] تفسیر نمونه ؛ ج‏۱۴ ؛ ص۴۴۹.

[۷۵] همان.

[۷۶] همان.

[۷۷] پیام امام امیر المومنین علیه السلام ؛ ج‏۸ ؛ ص۹۳.

[۷۸] همان؛ص۹۴.

[۷۹] همان.

[۸۰] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی در دیدار دیدار اعضاء شورای فرهنگی استانداری‌های کشور؛ ۱۳۹۵/۰۳/۰۶.

[۸۱] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی؛ مدرسه امیرالمؤمنین قم؛۱۳۹۰/۰۵/۲۹.

[۸۲] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی در دیدار دیدار اعضاء شورای فرهنگی استانداری‌های کشور؛ ۱۳۹۵/۰۳/۰۶.

[۸۳] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی، حرم مطهر رضوی ؛۱۳۹۱/۰۴/۰۸ .

[۸۴] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی؛ درس خارج فقه ؛ مسجد اعظم قم ؛۱۳۹۰/۰۳/۰۴.

/1102101305