وارث: در بعضي از روايات درباره ماه ذي‌الحجه آمده است، شب‌هاي ده‌گانه‌اي كه قرآن در سوره «والفجر و ليال عشر» به آن سوگند ياد كرده است، شب‌هاي دهه اول اين ماه شريف است و اين سوگند به خاطر عظمت آن است.
خداوند در سوره حج (آيه ۲۸) ضمن بيان فريضه بزرگ «حج» سخن از «ايام معلومات» گفته است كه مومنان بايد در آن به ياد خدا باشند. يكي از تفسيرهاي معروف «ايام معلومات» كه در روايات نيز آمده است، ۱۰ روز اول ذي‌الحجه است. بنابراين، هم شب‌هاي آن عزيز است و هم روزهاي آن.
در حديثي از رسول خدا (ص) مي‌خوانيم كه عبادت و كار نيك در هيچ ايامي به اندازه اين ايام (۱۰ روز اول ماه ذي‌الحجه) فضيلت ندارد.
افزون بر اينها، هم صدا شدن با زوار خانه خدا در اين ماه و ياد و خاطره مراسم با شكوه حج و معنويت و بركات آن، حال و هواي ديگري به انسان مي‌دهد، مخصوصا براي كساني كه در سلك زوار سعادتمند خانه خدا قرار گرفته‌اند، يا با ياد و خاطره آنها همراهند.
وجود دو «عيد» مهم اسلامي عيد قربان (عيد اضحي) و عيد غدير (عيد ولايت) و روز «عرفه» و خاطره دعاي عجيب و بسيار گران‌بهاي امام حسين (ع) در عرفات، شكوه و عظمت خاصي به اين ماه بخشيده و سزاوار است همه مومنان (مخصوصا جوانان پاك‌دل) از فضاي آكنده از معنويت اين ماه، غافل نشوند و در خودسازي و تهذيب نفس بكوشند كه به پيشرفت‌هاي مهمي نائل مي‌شوند.
اعمال ماه ذي‌الحجه
اعمال اين ماه بر دو قسم است:
اول اعمالي كه مشترك است ميان دهه اول، دوم اعمالي كه مختص به ايام خاصي است.
اعمال مشترك دهه اول:
۱- امام صادق (ع) مي‌فرمايد: پدرم حضرت امام باقر(ع) به من فرمود: پسرم! در دهه نخست از ماه ذي‌الحجه، هر شب ميان نماز مغرب و عشاء اين دو ركعت نماز را ترك مكن، در هر ركعت سوره حمد و سوره قل هو الله را مي‌خواني، پس از آن اين آيه (آيه ۱۴۲ سوره اعراف) را مي‌خواني:
با موسي ۳۰ شب وعده كرديم، و آن را با ۱۰ شب ديگر كامل كرديم، در نتيجه ميقات پروردگارش به ۴۰ شب اتمام يافت و موسي به برادرش هارون گفت: در ميان قوم من جانشينم باش و اصلاح كن و راه اهل فساد را پيروي مكن.
اگر چنين كني، در ثواب حاجيان، و اعمال حج آنها شريك مي‌شوي.
۲- روزه گرفتن در ۹ روز اول. در روايتي از امام موسي كاظم (ع) نقل شده است كه هر كس ۹ روز اول ذي‌الحجه را روزه بدارد، خداوند ثواب روزه تمام عمر را براي او مي‌نويسد.
۳- ابوحمزه ثمالي از امام صادق (ع) نقل كرده است كه آن حضرت، از روز اول تا عصر روز عرفه، پس از نماز صبح و قبل از نماز مغرب اين دعا را مي‌خواند:
خدايا اين روزها روزهايي است، كه بر ساير روزها برتري و شرافت دادي و به لطف و رحمتت مرا به آنها رساندي، بركاتت را بر ما فرو فرست و از نعمت‌هايت در اين روزها بر ما وسعت ده. خدايا از تو ميخواهم بر محمّد و خاندان محمّد درود فرستي، و ما را در اين روزها به راه هدايت و پاكدامني و بينيازي و عمل در آنها به آنچه ميپسندي و خشنود ميشود هدايت فرمايي، خدايا از تو درخواست ميكنم، اي جايگاه هر شكوايه و اي شنواي هر راز و نياز و اي حاضر در هر جمع، و اي داناي هر نهان، كه بر محمّد و خاندان محمّد درود فرستي و در اين روزها بلا را از ما برگرداني و دعايمان را مستجاب گرداني و نيرويمان دهي و ياريمان نمايي و به آنچه اي پروردگار ما دوست داري و خشنود ميشود موّفقمان بداري و بر اموري كه از طاعتت و طاعت رسولت و اهل ولايتت بر ما واجب نمودي توفيقمان دهي. خدايا از تو درخواست ميكنم اي مهربانترين مهربانان، كه بر محمّد و خاندان محمّد درود فرستي،
و خشنودي خود را در اين روزها به ما ارزاني كني، كه به يقين تو شنواي دعايي و از خيري كه در اين ايام از عالم بالا نازل ميكني، ما را محروم مساز و از گناهان ما را پاك ساز، اي داناي نهان‌ها و در اين روزها خانه جاودان را بر ما واجب گردان. خدايا بر محمّد و خاندان محمّد درود فرست و گناهي را براي ما باقي بگذار جز آنكه ببخشي و نه اندوهي جز آنكه برطرف كني و نه بدهي جز آنكه بپردازي و نه غايبي جز آنكه به ما برساني و نه حاجتي از حاجات دنيا و آخرت جز آنكه هموار و آسان نمايي، به يقين تو بر هر چيز توانايي. خدايا اي داناي نهان، اي رحم كننده به اشك‌هاي روان، اي اجابت كننده دعاها، اي پروردگار زمين‌ها و آسمان‌ها، اي آنكه صداها بر او اشتباه نشود، بر محمّد و خاندان محمّد درود فرست، و ما را در اين روزها از آزادشدگان و رهاگشتگان از آتش و رسيدگان به بهشت، و از نجات يافتگان قرار ده به مهرباني‌ات اي مهربانترين مهربانان و درود خدا بر آقايمان محمّد و همه اهل بيتش.
۴- آن پنج دعايي را بخواند كه به فرموده امام باقر (ع) خداوند آن را به وسيله جبرئيل براي حضرت عيسي (ع) هديه فرستاد، تا در ايام اين دهه، آنها را بخواند. آن پنج دعا چنين است:
(۱)گواهي ميدهم كه معبودي جز خدا نيست، يگانه و بي شريك است، فرمانروايي و سپاس براي اوست، خير تنها به دست اوست و او بر هرچيز تواناست.
(۲)گواهي ميدهم معبودي جز خدا نيست، يگانه و بي شريك است، يكتا و بينياز است همسر و فرزندي نگرفته است.
(۳)گواهي ميدهم معبودي جز خدا نيست، يگانه و بي شريك است، يكتا و بينياز است نه زاده و نه زاييده شده است و برايش هيچ همتايي نيست.
(۴)گواهي ميدهم معبودي جز خدا نيست، يگانه و بي شريك است، فرمانروايي و سپاس براي اوست، زنده مي‌كند و ميميراند و اوست زندهاي كه نميميرد، خير تنها به دست اوست، و او بر هرچيز تواناست.
(۵)خدا مرا بس است و كفايت مي‌كند، خدا گوش فرا دهد براي آنكه او را بخواند، وراي خدا نهايتي نيست، گواهي ميدهم براي خدا به آنچه دعوت كرد، و خدا بيزار است از هركه از او بيزاري جويد، و آخرت و دنيا از آن خداست.
سپس حضرت عيسي (ع) پاداش فراواني را براي ۱۰۰ مرتبه خواندن اين پنج دعا ذكر فرمود. مرحوم «علامه مجلسي» گفته است: اگر كسي هر روز هر يك از اين پنج دعا را ۱۰ مرتبه بخواند( كه در مدت ۱۰ روز هر كدام را ۱۰۰ مرتبه خوانده است) به روايت عمل كرده است. البته اگر هر روز هر دعايي را ۱۰۰ مرتبه بخواند بهتر است.
۵- در هر روز، از اين دهه، اين تهليلات (لااله‌الا الله‌ها) را كه از اميرالمومنين نقل شده است بخواند و اگر روزي۱۰ مرتبه بخواند بهتر است:
لا إِلَهَ إِلا اللَّهُ عَدَدَ اللَّيَالِي وَ الدُّهُورِ. لا إِلَهَ إِلا اللَّهُ عَدَدَ أَمْوَاجِ الْبُحُورِ. لا إِلَهَ إِلا اللَّهُ وَ رَحْمَتُهُ خَيْرٌ مِمَّا يَجْمَعُونَ. لا إِلَهَ إِلا اللَّهُ عَدَدَ الشَّوْكِ وَ الشَّجَرِ. لا إِلَهَ إِلا اللَّهُ عَدَدَ الشَّعْرِ وَ الْوَبَرِ. لا إِلَهَ إِلا اللَّهُ عَدَدَ الْحَجَرِ وَ الْمَدَرِ. لا إِلَهَ إِلا اللَّهُ عَدَدَ لَمْحِ الْعُيُونِ. لا إِلَهَ إِلا اللَّهُ فِي اللَّيْلِ إِذَا عَسْعَسَ وَ فِي الصُّبْحِ إِذَا تَنَفَّسَ. لا إِلَهَ إِلا اللَّهُ عَدَدَ الرِّيَاحِ فِي الْبَرَارِي وَ الصُّخُورِ. لا إِلَهَ إِلا اللَّهُ مِنَ الْيَوْمِ إِلَي يَوْمِ يُنْفَخُ فِي الصُّورِ.
معبودي جز خدا نيست به شمار شب‌ها و روزگاران، معبودي جز خدا نيست به شمار امواج درياها، معبودي جز خدا نيست و رحمت او از آنچه گرد ميآورند بهتر است، معبودي جز خدا نيست، به شمار خارها و درختان، معبودي جز خدا نيست به شمار موها و كرك‌ها، معبودي جز خدا نيست به شمار سنگ‌ها و كلوخ‌ها، معبودي جز خدا نيست به شمار بهم خوردن پلك‌ها، معبودي جز خدا نيست در شب چون سياهي بنمايد و در صبح چون سپيدي سر برآورد، معبودي جز خدا نيست به شمار بادها در صحراها و كوه‌ها، معبودي جز خدا نيست از امروز تا روز دميده شدن در صور.
اعمال مختص روزها و شب‌هاي اين ماه
روز اول ماه: روز اول ماه ذي‌الحجه روز مباركي است و براي آن چند عمل نقل شده است:
۱-روزه گرفتن. در روايتي از امام موسي بن جعفر (ع) نقل شده است كه هر كس روز اول ماه ذي‌الحجه را روزه بگيرد، خداوند براي وي پاداش عظيمي را مي‌نويسد.
۲-خواندن نماز حضرت فاطمه (ع). مرحوم «شيخ طوسي» فرموده است: مستحب است در اين روز، نماز حضرت فاطمه (ع) را بخواند و اين نماز چهار ركعت است (هر دو ركعت به يك سلام) و همانند نماز حضرت اميرالمومنين (ع) است در هر ركعت يك مرتبه سوره حمد و ۵۰ مرتبه سوره قل هو الله را بخواند و بعد از سلام تسبيح حضرت فاطمه (ع) را بگويد، آنگاه بخواند:
منزّه است آن داري عزّت بلندمرتبه شريف، منزّه است آن داراي عظمت بسيار با شكوه بزرگ، منزّه است آن داراي فرمانروايي گرانمايه ازلي، منزّه است آنكه جاي پاي مورچه را بر سنگ صاف بيند، منزّه است آنكه چگونگي گذر پرنده را در هوا بيند، منزّه است آنكه او چنين است، و جز او چنين نيست.
۳-نيم ساعت قبل از ظهر، دو ركعت نماز بگزارد و در هر ركعت يك مرتبه سوره حمد و ده مرتبه سوره «قل هوالله» و ده مرتبه آيةالكرسي و ده مرتبه سوره «انا انزلنا» را بخواند.
مرا كافي است، مرا كافي است، مرا كافي است، آگاهي تو به حالم از درخواست من.» تا خداوند او را از شر آن ظالم حفظ كند.
روز هشتم ماه: روز هشتم ذي‌الحجه را "ترويه" مي‌نامند و به روايت امام صادق(ع) روزه در آن، كفاره گناهان زيادي است.
تقويم اين ماه
اول ماه ذي‌الحجه: روز ولادت حضرت ابراهيم خليل (ع)، پيامبر بزرگ و بت شكن و بنا كننده خانه كعبه است.
همچنين بنا بر نقل «شيخ طوسي» اين روز، روز ازدواج امير مومنان علي (ع) و حضرت صديقه كبري فاطمه زهرا (س) (در سال دوم هجري ) است.
روز هفتم ماه ذي‌الحجه: وفات امام محمد باقر (ع) ( در سال ۱۱۴) در چنين روزي واقع شده است.
روز هشتم ماه ذي‌الحجه: اين روز را روز« ترويه» مي‌نامند. «ترويه در لغت به معناي سيراب كردن و آب ذخيره نمودن است». در سابق كه در عرفات آب نبود، حجاج روز هشتم آب براي وقوف در عرفات در روز نهم از مكه با خود مي‌برند.
روز نهم ذي‌الحجه: روز عرفه است كه روزي بسيار با فضيلت است و حاجيان آن روز را در صحراي عرفات به ياد خدا هستند، همچنين اين روز مصادف است با سالروز شهادت حضرت مسلم‌بن عقيل (ع) در شهر كوفه ( در سال ۶۰ هجري قمري).
روز دهم ماه ذي‌الحجه: روز عيد قربان است كه از اعياد مهم اسلامي است.
روز پانزدهم ماه ذي‌الحجه: در چنين روزي ميلاد مسعود حضرت امام علي النقي (ع) در سال ۲۱۲ هجري قمري واقع شده است.
روز هجدهم ماه ذي‌الحجه: روز عيد سعيد غدير، عيد ولايت و امامت، از اعياد مهم اسلامي است. آن روز پيامبر گرامي اسلام (ص) به فرمان خداوند، علي (ع) را به امامت و جانشيني خود منصوب كرد. اين واقعه در سال دهم هجري در سرزمين «خم» نزديكي مكه كنار غدير (بركه آبي) واقع شد. و لذا آن را عيد «غدير خم» مي‌نامند. مرحوم «علامه اميني» در كتاب شريف «الغدير» كه در ۱۱ جلد نوشته شده است، روايات فراواني را از طريق اهل سنت راجع به جريان غدير خم، نقل مي‌كند كه جاي ترديدي براي هيچ فرد با انصافي باقي نمي‌گذارد.
روز بيست و چهارم ماه ذي‌الحجه: روز «مباهله» است، روزي است كه رسول خدا (ص) با نصاراي نجران «مباهله» كرد، و پيش از آن كه مباهله صورت گيرد مسيحيان نجران، پشيمان شده و از مباهله صرف نظر كردند. اين جريان در سال دهم هجري واقع شده است.
همچنين در اين روز حضرت اميرالمومنين علي (ع) در حال ركوع انگشتر خود را به سائل داد و آيه (إِنَّمَا وَلِيُّكُمُ اللَّهُ وَ رَسُولُهُ وَ الَّذينَ آمَنُوا الَّذينَ يُقيمُونَ الصَّلاةَ وَ يُؤتُونَ الزَّكاةَ وَ هُم راكِعُونَ) در همين رابطه نازل شد.
روز بيست و پنجم ماه ذي‌الحجه: روز نزول سوره «هل اتي» است. پس از آن كه حضرت علي (ع) حضرت فاطمه (ع)، امام حسن (ع) و امام حسين (ع) و جناب فضه، براي اداي نذر خويش كه براي شفاي امام حسن و امام حسين (ع) كرده بودند، سه روز روزه گرفتند و در روز اول غذاي افطار خود را به مسكين دادند و با آب افطار كردند و در روز دوم به يتيم و روز سوم به اسير دادند اين سوره در مدح آنان نازل شد.
اعمال مشترك اول هر ماه:
۱-هنگام رؤيت هلال دعايي را كه در «صحيفه سجاديه» آمده است بخواند كه بسيار پرمعناست:
اي آفريده فرمانبردار، رونده كوشا و شتابان، رفت وآمد كننده در منزلگاه‌هاي معيّن، اي متصرف در چرخ گردان تدبير، ايمان آوردم به آن كس كه با تو تاريكي‌ها را روشن كرد و آنچه را كه به سختي ميتوان يافت آشكار ساخت و تو را نشانهاي از نشانههاي چيرگي و علامتي از علائم قدرت خود قرار داد، پس زمان را به تو محدود ساخت و گاهي تو را به نقص و گاهي به كمال و وقتي به طلوع و زماني به غروب و حالتي پر نور و حالتي گرفته، مسخّر خويش كرد، تو در تمام اين حالات مسّخر اويي و به سوي ارادهاش شتاباني، منزّه است او چه عجيب است تدبيري كه در حق تو به كار برده، و چه دقيق است آنچه درباره تو انجام داده، تو را كليد ماهي براي كارهايي نو ساخته، پس از پروردگار كه پروردگار من و توست، و آفريننده من و توست، و مهار مقدّرات من و تو در كف قدرت اوست، و صورتگر من و توست،
ميخواهم كه بر محمّد و خاندانش درود فرستد، و تو را ماه بركتي قرار دهد، كه گذشت روزگاران آن را از بين نبرد و ماه پاكي كه گناهان آن را آلوده نگرداند، هلال ايمني از آفات و سلامتي از زشتي‌ها، هلال خوش طالعي بركنار از بد يمني و مباركي بدون گرفتاري و آسايش بدون دشواري و خير بدون شرّ، هلال ايمني و امان و نعمت و احسان و سلامت و اسلام، خدايا بر محمّد و خاندانش درود فرست و ما را از پسنديدهترين كساني قرار ده كه اين ماه بر آنان طلوع كرده،
و پاكيزهترين كساني كه به آنها نظر نموده و خوشبختترين كساني كه در آن به بندگي تو گردن نهادهاند و ما را در اين ماه توفيق توبه عنايت كن و از گناه حفظ فرما و از انجام نافرمانيات بازدار و اداي شكر نعمتت را به ما ارزاني كن و لباس‌هاي عافيت را بر ما بپوشان و به سبب انجام طاعت كامل، نعمتت را در اين ماه بر ما تمام كن، زيرا كه تو بس بخشنده ستودهاي، و درود خدا بر محمّد و خاندان پاكش و براي ما از جانب خود در اين ماه مددي برسان، بر انجام آنچه ما را به آن خواندهاي از اطاعت واجبت و آن را بپذير، همانا تو كريمتر از هر كريمي و مهربانتر از هر مهرباني، آمين آمين اي پروردگار جهانيان.
۲-خواندن هفت بار سوره «حمد»
۳-خواندن نماز اول ماه در روز اول، و آن دو ركعت است، در ركعت اول بعد از «حمد»، ۳۰ مرتبه «قل هو الله احد» مي‌خواند( به عدد روزهاي ماه) و در ركعت دوم ۳۰ مرتبه «انا انزلنا»، و بعد از نماز صدقه‌اي در راه خدا مي‌دهد؛ ( و اگر مستحقي حاضر نيست، براي او كنار بگذارد) در بعضي از روايات اسلامي آمده است، هر كس چنين كند، سلامت خود را در آن ماه از خداوند متعال گرفته است.
در بعضي از احاديث آمده است: بعد از نماز، اين دعا را ( كه پرمعنا و پربركت و مشتمل بر آيات گرانبها و مناسبي از قرآن مجيد است) بخواند:
به نام خدا كه رحمتش بسيار و مهربانياش هميشگي است، هيچ جنبندهاي در زمين نيست، مگر اينكه روزي او بر خدا است و قرارگاه و امانگاهش را خدا ميداند، همه اينها در كتابي روشن است. به نام خدا كه رحمتش بسيار و مهربانياش هميشگي است، اگر خدا به تو زياني رساند، جز او كسي برطرف كننده آن نيست و اگر خيري را براي تو بخواهد، فضل او را بازگردانندهاي نيست، آن را به هركس از بندگانش بخواهد ميرساند و او آمرزنده و مهربان است. به نام خدا كه رحمتش بسيار و مهربانياش
هميشگي است، خدا به زودي پس از دشواري آساني قرار مي‌دهد، آنچه خدا خواست همان شود، نيرويي نيست مگر به خدا، خدا ما را بس است و نيكو كارگشايي است، كارم را به خدا واميگذارم كه خدا بيناي به بندگان است، معبودي جز تو نيست، من از ستمكاران بودم، پروردگارا من به آنچه از خير برايم فرود آري نيازمندم، پروردگارا مرا تنها مگذار، كه تو بهترين وارثاني.
۴-از اموري كه بر آن تأكيد شده است، سه روز روزه گرفتن درهر ماه است. مرحوم «علامه مجلسي» در «زاد المعاد» مي‌گويد: مطابق مشهور، اين سه روز، پنجشنبه اول ماه و پنجشنبه آخر ماه و چهارشنبه اول از دهه وسط ماه است.
سنت است كه همه ماه شعبان را روزه بدارد و در ۱۰ ماه ديگر، سه روز آن را، روزه بگيرد. و اگر اين سنت از او فوت شد، قضاي آن را بجاي آورد و حتي اگر در تابستان انجام آن دشوار باشد، در زمستان قضا نمايد.
در روايتي از امام صادق (ع) آمده است: « كسي كه اين سه روز را روزه مي‌گيرد، مراقب باشد، با كسي جدال و تند خويي نكند و اگر نسبت به او خسارتي شد، درگذرد. و اگر در اين ايام روزه باشد و به منزل برادر مومني رفت و از او خواسته شد كه افطار كند، اجابت دعوت مومن و افطار كردن، ۷۰ برابر برتر است از روزه داشتن».
به هر حال سه روز روزه گرفتن در هر ماه ( به نحوي كه گذشت) پاداش فراواني دارد و مورد تاكيد قرار گرفته است. /1102001307
