آیینه‌کار حرم امام حسین(ع) و رقیه(س) کیست؟

وارث: صدها تکه آینه در سقف‌ها و دیوارها که منعکس کننده نور و رنگ هستند، سال‌هاست نگاه گردشگران و زائران را در کاخ‌ها و امامزاده‌ها به خود جلب می‌کنند؛ آینه‌کاری تنها یکی از شگفتی‌های هنرمندان این سرزمین در معماری ایرانی است.

نوید در سال 1319 در محله امامزاده یحیی متولد شد. پدر و دایی‌های نوید گچ‌بر و آینه‌کار بودند و او پس از گذراندن تحصیلات ابتدایی، آموزش این هنر را نزد دایی خود، عبدالکریم نوید تهرانی، آغاز کرد.

او پس از آموزش این هنر نزد اساتید مطرح به آینه‌کاری بناهای مختلف ایران مشغول شد. از معروف‌ترین کارهای او در این زمینه، آینه‌کاری تالار شمس‌العماره و برلیان در کاخ گلستان، تالار جهان‌نما در کاخ نیاوران، هتل شاه عباس صفوی در اصفهان و بناهای مذهبی‌ای چون حرم امام حسین (ع) در عراق، حرم حضرت رقیه در سوریه و حرم بی‌بی شهربانو در ایران اشاره کرد.

او همچنین در سال 1345 آینه‌کاری حرم شاه عبدالعظیم در شهرری را انجام داد که آن را از افتخارات دوران فعالیت هنری خود می‌داند. او این کار را در سبک‌های حاشیه‌سازی، مقرنس سازی، گره‌کشی، رسمی‌بندی و خطوط قرآنی انجام داده است.

شاید یکی از آشناترین آثار این هنرمند آینه‌کار برای شهروندان تهرانی، آینه‌کاری امامزاده حسن باشد. او تزئینات آینه‌کاری این بنا را در سال 1358 انجام داد.

نوید علاوه بر ایران فعالیت‌هایی در خارج از کشور هم نیز داشته است که از آن‌ها می‌توان به آینه‌کاری رستوران هتل «کران‌پلاز» در کویت، هتل «اکسیدور» در امارات متحده عربی و رستوران «دالاهو» در آلمان اشاره کرد. هنر او در این کشورها مورد استقبال قرار گرفت و حتی از آلمان به او پیشنهاد اقامت و تامین هرینه‌های هنرش را دادند، اما او نپذیرفت. همچنین این هنرمند از تابلوها، گلدان‌ها و جام‌های آینه‌کاری خود نمایشگاه‌های مختلفی در کشورهایی چون اسپانیا و مالزی برگزار کرده است. او در سال‌های 1992 و 1993 به عنوان هنرمند برتر در نمایشگاه‌های کشور مالزی برگزیده شد.

از دیگر آثار او آینه‌کاری حرم امامزاده طاهر، امامزاده حمزه، امامزاده جعفر،مقبره آیت الله کاشانی، مقبره حاج اسماعیل رضایی و رواق ابوالفتوح رازی است.

او یکی از مصاحبه‌هایش گفته بود:«در همه مکان‌ها نمی‌توان از آینه‌کاری استفاده کرد. در جاهایی که نور مستقیم خورشید نباشد، می‌توانیم از این هنر استفاده کنیم. تشخیص زاویه نور بسیار مهم است. البته آینه‌کاری در قدیم در خانه‌های سنتی کاربرد زیادی داشته، اما اکنون خانه‌ها به سبک اروپایی است و از آینه‌کاری و گچ‌بری در خانه‌ها استفاده نمی‌شود. از طرفی کارشناسان حوزه معماری هم هیچ علاقه‌ای به سبک‌ها و تزیینات سنتی نشان نمی‌دهند . ای کاش در دانشگاه‌ها آینه‌کاری و گچ‌بری سنتی آموزش داده می‌شد.»

آینه‌کاری به عنوان بخشی از معماری داخلی، نوعی تزیین و استحکام در نمای ساختمان‌هاست که از گذشته در کاخ‌ها، امامزاده‌ها و آرامگاه‌ها استفاده می‌شده است. در این هنر، هنرمند آینه‌کار با برش‌های مختلف آینه به شکل‌های هندسی، آن‌ها را در نماهای داخلی ساختمان‌ها می‌چسباند. این کار علاوه بر بازتاب نور و درخشش و زیبایی و انعکاس رنگ‌های درون بنا، باعث استحکام و دوام آن می‌شود. 

در این هنر قطعات کوچکی از آینه را که با شکل‌های هندسی درآمده‌اند، کنار یکدیگر قرار می‌دهند و سطوح داخلی بنا را تزیین می‌کنند.

هنری که نماد پاکی و روشنایی است 

خاستگاه این هنر را ایران می‌دانند. هنرمندان ایرانی با تکه‌های شکسته‌ی آینه‌هایی که به ایران وارد می‌شدند، اشکال هندسی می‌ساختند و با در کنار هم قرار دادن آن‌ها، سطوح داخلی بناها را تزیین می‌کردند. از آنجا که آب و آینه در فرهنگ ایران نماد پاکی و روشنایی و راستگویی است، هنرمندان ایرانی از آن برای شکوه و زیبایی بناها استفاده کردند. پس از اختراع آینه‌های شفاف در اروپا، این کالا از ونیز به ایران وارد شد.

آینه‌ها به سبب انعکاس زیبایی‌ها و ویژگی بازتاب نوری که داشتند خیلی زود مورد توجه پادشاهان صفوی قرار گرفتند و از هنرمندان و معماران خواستند تا در معماری داخلی بناهای باشکوه از آن استفاده کنند. در آن زمان جام‌های یکپارچه را با قالبی از گچ یا چوب بر بدنه‌ی بنا نصب می‌کردند. از اولین بناهایی که در ایران آینه‌کاری شد، دیوانخانه شاه تهماسب صفوی در قزوین است.

پس از انتقال پایتخت از قزوین به اصفهان، هنر آینه‌کاری در بناهای این شهر به کار گرفته شد. در حقیقت اوج شکوفایی هنر آینه‌کاری در ایران در زمان حکومت صفویان بود. کاخ «آینه‌خانه» از معروف‌ترین بناهای این دوره است که هنر آینه‌کاری در آن به وفور به کار رفته است. این کاخ که در دوره قاجار ویران شد، دارای 18 ستون آینه‌کاری شده بود و تالار و ایوان و دیواره‌های آن را با آینه تزیین کرده بودند. در ایوان و سقف و جداره‌های این بنا از آینه‌هایی به درازای 2 متر و پهنای 1 متر استفاده کرده بودند.

از دیگر بناهای آینه‌کاری شده در این دوره کاخ چهل‌ستون است که در زمان شاه عباس دوم ساخته شد. در ایوان این بنا آینه‌ی بسیار بزرگی نصب شد که به «آینه جهان‌نما» معروف بود.

با پایان دوران پادشاهی صفویان هنر آینه‌کاری رو به رکود گذاشت و کمتر در بناهای ساخته شده مورد استفاده قرار گرفت. بسیاری از بناهای آینه‌کاری شده در این دوره در زمان قاجاریه تخریب شدند، اما از طرف دیگر در همین دوره آینه‌کاری‌های باشکوه و ماندگاری توسط هنرمندان خلق شدند. از آینه‌کاری‌های دوره قاجار می‌توان به آینه‌کاری تالار جهان‌نما در دوران مظفرالدین شاه و قصر فیروزه در دوران ناصرالدین شاه اشاره کرد.

آینه‌کاری ابتدا در کاخ‌ها و امامزاده‌ها به کار برده می‌شد، اما بعدها به معماری خانه‌های مردم عادی هم راه پیدا کرد و در تزیین آن‌ها مورد استفاده قرار گرفت. به گفته کارشناسان هنر، آینه‌کاری ارتباط مستقیمی با ریاضی و هندسه دارد و مکان‌هایی که آینه‌کاری شده‌اند، هر صد سال یک بار نیاز به مرمت دارند.

آینه‌کاری چگونه انجام می‌شود؟ 

آینه‌کاری در آغاز با نصب جام‌های یک پارچه آینه بر بدنه بنا آغاز شدند، اما در دوره قاجار در مسیر تکاملی این هنر آینه به قطعات کوچکتر تبدیل و با اشکال مختلف هندسی همراه شد، به خصوص زمانی که جام‌های آینه‌ نازک از آلمان وارد شد، باعث شد برش این آینه‌ها راحت‌تر انجام بگیرد و این برش‌ها به صورت نمای مختلف لوزی مثلث، مربع، دایره و غیره در آینه‌کاری مورد استفاده قرار گرفت.

 برای آینه‌کاری از چسب، قلم طراحی، خط‌کش چوبی، کاردک و گچ نرم استفاده می‌کنند. برای کار طرح مورد نظر توسط طراح، معمار یا شخص آینه‌کار آماده می‌شود، سپس کاغذ طراحی شده را سوزنی می‌کنند و بر سطح کار می‌گذارند و روی آن گرده‌زنی می‌کنند. پس از آن از روی طرحی که به وسیله گرده بر دیوار منتقل شده، هنر آینه‌کاری را به وسیله چسباندن قطعات آینه روی دیوار با گچ و چسب روی سطح مورد نظر پیاده می‌کنند.

 نقوشی که در آینه‌کاری به کار می‌رود، اغلب نقوش اسلیمی، پرنده و گل و برگ است. در اکثر اماکن متبرکه از آینه‌های بلژیکی که از شفافیت مطلوبی برخوردار هستند استفاده می‌شود.

 اوج هنر آینه‌کاران ایرانی را می‌توان در بناهایی چون تالار آینه کاخ گلستان، شمس‌العماره، کاخ سعدآباد، کاخ مرمر، حرم شاه عبدالعظیم حسنی و دارالسیاده حرم رضوی مشاهده کرد. آینه‌کاری تنها به بناهای ساخته شده در ایران محدود نمی‌شود و آن را در بناهای مذهبی خارج از کشور هم به کار رفته است. نمونه بارز آن آینه‌کاری حرم امام علی (ع) در نجف است.

/ف104