اعتکاف در لغت: در کتاب مفردات چنین آمده است: عکف، العکوف: روی آوردن بر چیزی و ثبات بر آن، همراه بزرگداشت و تعظیم آن.1
معنای اصطلاحی: توقف سه روز یا بیشتر در مسجد، به قصد عبادت یا قربت با شرایط مخصوص.2
اعتکاف در قـرآن
در قرآن کریم آیات متعددی وجود دارند که اصطلاح اعتکاف در آن ها بکار برده نشده است؛ اما بر حقیقت اعتکاف که خلوت نشینی و دوری موقت از مردم و اشتغالات است، تأکید دارد؛ مانند داستان اصحاب کهف3 و خلوت نشینی حضرت ابراهیم4 و حضرت مریم5 و. ... 6 در تمام این آیات بشارت داده شده است که این اعتزال و خلوت نشینی، برای ایشان برکات و اثرات فراوانی داشته است.
علامه طباطبایی ذیل آیه «فاتخذت من دونهم حجاباً...»7 می نویسد:
کلمۀ حجاب به معنای هر چیزی است که چیزی را از غیر بپوشاند. از این کلمه بر می آید که گویی حضرت مریم، خود را از اهل خویش پوشانیده بود و در مسجد به اعتکاف می پرداخت.8
همچنین قرآن کریم مقام معتکفان و مقیمان درگاه الاهی را آن چنان بالا می برد که می فرماید:
وَ عَهِدْنا إِلی إِبْراهیمَ وَ إِسْماعیلَ أَنْ طَهِّرا بَیتِی لِلطَّائِفینَ وَ الْعاکفینَ وَ الرُّکعِ السُّجُودِ؛9
و به ابراهیم و اسماعیل فرمان دادیم که: «خانه مرا برای طواف کنندگان و معتکفان و رکوع و سجودکنندگان پاکیزه کنید.
خداوند به بندگان برگزیده خود، یعنی حضرت ابراهیم و اسماعیل دستور می دهد خانه مرا، برای معتکفان پاکیزه کنید و این فرمان از لطف و عنایت ویژه الاهی به معتکفان حکایت می کند؛ چرا که خداوند، بندگان برگزیده خود را مأمور این کار می کند و تعبیر لطیف و مهربانانه ای را بکار می برد و می فرماید: «خانه من را برای معتکفان پاک کنید.»
خداوند مانند کسی که مهمانی ویژه ای ترتیب داده و به مهمان خود علاقه خاصی دارد و از آمدن او خوشحال است، تکلم فرموده است.10
اعتکاف در سیره نبی مکرم صلی الله علیه و آله
امام صادق علیه السلامدرباره سیره جد مطهرش می فرماید:
رسول خدا صلی الله علیه و آله ، ده روز آخر ماه مبارک رمضان، در مسجد معتکف می شد و مؤمنان برای آن حضرت خیمه ای بر پا می کردند. پیامبر اکرم در این ده روز، بستر خویش را جمع کرده و به اعتکاف مشغول می شد. از آنجا که جنگ بدر در ماه مبارک رمضان اتفاق افتاد و پیامبر گرامی اسلام، موفق به اعتکاف در آن سال نشد، در سال بعد به جای ده روز، بیست روز معتکف شده و اعتکاف سال قبل را که از دست داده بود، قضا کرد. 11
اعتکاف در سیره بزرگان
از آنجا که برکات و اثرات اعتکاف، فراوان است، بزرگان دین و اولیای الاهی اهمیت ویژه ای به آن می داده اند و در مساجد پر فضیلت اسلام، مثل مسجد الحرام و مسجد النبی و مسجد سهله و مسجد کوفه معتکف می شدند و رحمت های الاهی را دریافت می کردند که ذکر همه آن ها از حوصله این مقاله افزون است و فقط به نقل نمونه ای اکتفا می کنیم.
در زندگینامه بزرگْ عارف الاهی، مرحوم ملاحسینقلی همدانی چنین آمده است:
وی مردی زاهد و متهجد بود شاگردان وی نیز همگی به روش زهد و اعتزال مایل بودند و غالباً در شب های تابستان، شب های چهارشنبه و پنج شنبه و جمعه را در خدمت آن جناب، در مسجد سهله اعتکاف داشتند و در قنوت نماز، صدای ایشان به تضرع و ابتهال بلند می شد.12
حقیقت اعتکاف
همان طور که در معنای لغوی و اصطلاحی اعتکاف ملاحظه شد، حقیقت اعتکاف، توجه تام به خداوند متعال و تعظیم او و یاد او می باشد و ماندن در مسجد و عبادات ظاهری که برای اعتکاف بیان شده است، در واقع مقدمه و زمینه ساز برای رسیدن به این توجه تام و تقرب به خداوند است.
از آنجا که دنیای بیرون با جلوه های رنگارنگش، ما را به شدت به خود مشغول می کند، در شریعت مقدس توصیه شده است چند روزی را در مسجد بمانیم تا زمینه های غفلت از بین برود و در عوض، شرایط یاد خدا و توجه به او فراهم شود؛ چرا که، فعالیت مستمر چشم وگوش و دیگر حواس ما و اطلاعات لازم و غیر لازمی که به قلب ما وارد می شود باعث اشتغال قلب شده و در نتیجه او را از توجه به عالم غیب و حضرت حق باز می دارد. اینجا است که سرّ لزوم توقف در مسجد در اعتکاف نمایان می شود.
آری؛ معتکف درهای دنیا را به خود می بندد؛ تا درهای عالم غیب و رحمت الاهی به روی او باز شود. معتکف شکم خود را به واسطه روزه گرفتن، برای ساعاتی از طعام خالی نگه می دارد، تا جان او از طعام های بهشتی تناول کند و روح او تقویت شود. ساعاتی از روز خود را به تفکر می پردازد، تا حقیقت خویش را و ارزش جان خود را بیابد و گوهر وجود خود را به بهای اندک نفروشد و دریابد که از کجا و برای چه آمده است و عاقبت به کجا خواهد رفت.
چه ساعات و دقایق شیرینی است! آن گاه که سحرگاهان بیدار می شوی و خیل عظیمی از جوانان را در حال خواندن نماز شب یا تلاوت آیات نورانی قرآن می بینی. روحانی و دانشجو، کارگر و مهندس، پیر و جوان، پدر و فرزند، خواهر و برادر، فقیر و ثروتمند، همه و همه با یک رنگ -آن هم رنگ خدایی- در کنار هم. عده ای در رکوعند و عده ای دیگر صورت به خاک گذاشته اند. برخی دیگر هم دست بر آسمان برده و نغمه «العفو» سر می دهند. با هم می گریند و با هم از عمق جان می خندند.
چه زیبا است ساعتی که می نگری همه، اعمال سحر و نماز صبح را انجام داده و در خانه خدا در حال استراحت هستند. همایش بندگی، اوج سرسپاری، رها کردن عناوین خیالی دنیایی، همدلی، شوریدگی و اعتکاف. در اعتکاف است که انسان شیرینی با هم بودن و یکی شدن را احساس می کند و برکات بی بدیل جامعه ایمانی کوچکی را تجربه می نماید.
چه بسا برخی از افراد از این که سه روز در مسجد بمانند و بیرون نیایند، وحشت دارند و آن را نوعی اسارت می دانند؛ اما از این نکته غافلند که گرفتار نوعی اسارت دیگر شده اند. این که انسان احساس نیاز کند که باید سریع و متناوب مکان خود را تغییر دهد و مرتب از این مکان به آن مکان برود، خود نوعی گرفتاری و اسارت است. انسانی که نتواند ساعاتی را در گوشه ای با خود باشد، دچار اضطراب روحی و عدم آرامش قلبی است.
آثـار اعتکاف
1. دوری از سختی ها
در قرآن کریم چنین می خوانیم:
و من أعرض عن ذکری فان له معیشه ضنکا؛13
و هرکس از یاد من روی برگرداند، پس برای او زندگی سخت و پرفشاری خواهد بود.
اعتکاف، قدم بزرگی است تا انسان با روی آوردن به یاد خدا، خود را از فشارها و سختی های مادی و معنوی خلاصی بخشد.
در روایات، بخشش گناهان بزرگ14 و دوری از گناهان و پاداش فراوان15 و نیز دوری از آتش16 را از آثار اعتکاف برشمرده اند.
2. شوق عبادت
اعتکاف، در واقع همایش معنوی بندگان خدا است. معتکفان، گرد هم آمده اند، تا سر به آستان حضرت حق بسایند و از شور معنوی یکدیگر استفاده کنند. چه بسیارند کسانی که اگر در تنهایی خود باشند، شوقی برای عبادت خداوند در درون خود احساس نمی کنند؛ اما همین که پا به جرگه عاشقان و معتکفان می گذارند، از حرارت ایمان آن ها گرم می شوند و در خود شوقی جدید و نیروی تازه برای عبادت خداوند می یابند.
3. برخورداری از برکات جماعت
اعتکاف، در واقع خواندن خداوند به طور جمعی و بهره بردن از برکات اجتماع مؤمنان است. چه بسیار افرادی که در اعتکاف، خود را در سیل معتکفان قرار دادند و به برکت جماعت مؤمنان –به حکم «ید الله مع الجماعه»- مورد رحمت الاهی قرار گرفتند و علاوه بر آن که بینش آن ها اصلاح شد، مسیر زندگی شان نیز برای همیشه تغییر یافته و اهل سعادت شدند.
4. بهـره مندی از برکات مسجد
اعتکاف، نوعی ارج نهادن به مسجد و دریافتن ارزش مسجد است؛ چرا که در آن، شرط شده است در یکی از مساجد، به خصوص مسجد جامع شهر باشد. رسول مکرم اسلام9بشارت داده است:
ای ابوذر! تا زمانی که در مسجد نشسته ای، خداوند متعال به شمار هر نفسی که می کشی، یک درجه در بهشت به تو می دهد و فرشتگان بر تو درود می فرستند و برای هر نفسی که در مسجد می کشی، ده حسنه برای تو نوشته می شود و ده گناه از تو پاک می گردد.17
5. دفع بلاها
وقتی در شهری، اعتکاف بر پا می شود، باعث می شود بلاهای احتمالی که ممکن بود به سبب گناهان افراد جامعه نازل شود، برطرف گردد. چنانچه از پیامبر اعظم9نقل شده است:
اِدفَعوا أبوابَ البَلاءِ بِالدُّعاءِ؛18
ابواب بلا را به وسیله دعا دفع کنید.
از امام صادق علیه السلامنقل شده است: «ابواب بلا را با استغفار برطرف کنید.»19
اعمال اعتکاف
درباره اعتکاف، به جز گرفتن روزه و توقف در مسجد و ترک چند عمل که از محرمات اعتکاف شمرده شده اند، عمل خاصی به عنوان اعمال اعتکاف ذکر نشده است؛ اما اعمال عامی مانند تلاوت قرآن یا دعاها و نمازهایی که به زمان و مکانی اختصاص ندارند، وجود دارد که افراد بر اساس ظرفیت خود می توانند از آن ها بهره برند. برخی اعمال هم مربوط به اعتکاف نیست؛ اما مربوط به ایام البیض ماه رجب یا همه ماه رجب است که عمل به آن ها بسیار شایسته است.
اما نکته اساسی، پرهیز از افراط و تفریط است و خسته نکردن نفس از عبادات و نیز پرهیز از تنبلی و سستی است.
درباره عمل ام داوود که در بیشتر اعتکاف ها برگزار می شود هم شایان ذکر است که این عمل، جزء اعمال اعتکاف نیست؛ بلکه زمان آن با زمان اعتکاف یکی است. از آنجا که انجام اعمال ام داود چند ساعتی طول می کشد و خواندن چند جزء از قرآن در آن لازم است، ممکن است در برخی افراد، موجب خستگی شدید و دلزدگی شود؛ لذا در مواردی که احساس می شود ظرفیت انجام دسته جمعی آن نیست، می توان با مشورت با علمای دینی برنامه سبک تری را ترتیب داد. البته سفارش و تأکید می شود که تا حد امکان افراد، خود را از این عمل باارزش محروم نکنند؛ هرچند به صورت فردی، این عمل را انجام دهند.
آسیب شناسی اعتکاف
بنابر فرموده حضرت امیرالمؤمنین7برای هر چیز، آفت و آسیبی وجود دارد20. گاهی نشناختن این آفت ها و بی توجهی به آن ها باعث می شود اثرات و نتایج کار، به حداقل یا حتی به صفر برسد. اعتکاف هم از این قاعده مستثنا نیست. برای اعتکاف هم آسیب ها و آفت هایی وجود دارد که اگر به آن ها توجه نشود، ممکن است نتایج آن را به حداقل برساند. برخی از این آسیب ها مربوط به برگزار کنندگان اعتکاف و برخی هم مربوط به معتکفان می باشد.
اینک برخی از آسیب های اعتکاف را ذکر می کنیم:
1. برنامه ریزی نامتعادل
در برخی اعتکاف ها مشاهده شده است که برگزار کنندگان آن، هیچ برنامه منظمی برای ساعات مختلف اعتکاف ندارند و معتکفان را به حال خود رها کرده و فقط به جمع شدن آن ها در کنار هم اکتفا نموده اند. این امر، موجب خستگی و ملالت افراد می شود و بهره افراد را از اعتکاف به حداقل می رساند. از طرفی در برخی اعتکاف ها هم مشاهده شده است که برنامه هایی متعدد و متراکم و پرحجم تنظیم می کنند و ظرفیت مخاطب را رعایت نمی نمایند و باعث نوع دیگری از خستگی و دلزدگی می شوند؛ در حالی که شایسته است برنامه ای معتدل، منظم، متنوع و متناسب با معتکفان برای اعتکاف تنظیم شود که هم برنامه های عبادی و هم برنامه های علمی و فرهنگی و هم استراحت و نشست های صمیمانه و. .. به اندازه کافی در آن دیده شود.
2. علم زدگی
در برخی اعتکاف ها دیده شده است که در برنامه ریزی ها، بیشتر به جهات علمی می پردازند و برنامه های عبادی، خیلی کم رنگ است و اعتکاف، بیشتر به یک همایش علمی شبیه است تا یک مراسم عبادی؛ در حالی که در عین این که باید از فرصت ها استفاده کرد و سطح بینش ها را ارتقا داد و علم آموزی را هم نوعی عبادت دانست؛ اما با همه این ها باید صبغه و ظهور برنامه های عبادی بیشتر باشد.
3. لذت گرایی
با توجه به این که در اعتکاف باید انسان به جهات مادی و بدنی خود کمتر توجه کند، تا به لذت عبادات و حقیقت اعتکاف برسد و زمینه های توجه نفس به مادیات را کم کند تا نفس، فرصت توجه به عالم غیب و ارتباط با آن را پیدا کند، شایسته است در برنامه ریزی ها به خصوص در پذیرایی ها، این نکته رعایت شود. در برخی موارد دیده شده است چنان پذیرایی های رنگارنگ و متنوع در سحر و افطار و بعد از افطار برقرار می شود که معتکف به شدت سنگین شده و کمتر توفیق عبادت می یابد؛ لذا هرچه پذیرایی ها ساده تر و سبک تر باشد، به حقیقت اعتکاف نزدیک تر است. مولای عارفان حضرت امیرالمؤمنین علیه السلام می فرمایند:
إیاکمُ وَ البِطْنَه، فَإنَّها مَقْسَاه لِلْقَلْبِ، مَکسَلَه عَنِ الصَّلاَه، مَفْسَده لِلجَسَدِ؛21
از پرخوری دوری کنید که مایه قساوت دل، تنبلی در نماز و تباهی بدن است.
4. شلوغی
در برخی اعتکاف ها دیده شده است جمعیت معتکفان چند برابر ظرفیت مسجد است و شلوغی زیاد و نبود امکانات لازم، باعث کاهش شدید کیفیت مراسم می شود.
5. بیهوده گذرانی
یکی از صحنه های زیبای اعتکاف، جلسات صمیمانه و با نشاط معتکفان کنار یکدیگر، به خصوص بعد از افطارها است که موجب رفع خستگی ها و انس و الفت ها می شود؛ اما گاهی زیاده روی در این گونه جلسات یا استفاده غیر ضروری از تلفن همراه و. .. موجب غفلت و از دست دادن فرصت و کسالت در عبادت می شود و لازم است انسان، مواظب این آفت باشد.
رسول خدا صلی الله علیه و آله می فرماید:
از خنده زیاد بپرهیز که آن، دل را می میراند.22
6. بی توجهی به حق الناس
از آنجا که اعتکاف، یک عمل گروهی است و معتکفان در قبال یکدیگر، حقوقی دارند، لازم است معتکفان در رفت و آمدها و نشست و برخاست ها و. .. حقوق یکدیگر را رعایت کرده و خدای ناکرده حق دیگران را ضایع ننمایند که ظلم به دیگران و رنجاندن دیگران، از موانع بزرگ استجابت دعا و قبولی عبادات است.23
7. غفلت بعد از اعتکاف
بسیاری از افراد در ایام اعتکاف، به توفیقاتی دست می یابند و عنایات الاهی شامل حالشان می شود و حال خوشی پیدا می کنند؛ اما بعد از اعتکاف بر اثر عدم مراقبت و ترک اعمال صالحی که در ایام اعتکاف انجام می داده اند، نورانیت و صفای قلب خود را از دست می دهند. آنچه باعث شده است انسان در اعتکاف احساس معنویت بهتری پیدا کند، انس با یاد خدا و خلوت با او و روزه داری و تلاوت قرآن و انس با مسجد است؛ لذا شایسته است که معتکفان بعد از اعتکاف، با حضور روزانه در مسجد و جلسات معنوی و انس با قرآن و ادعیه و سحرخیزی، نگذارند تأثیرات نورانی اعتکاف از بین برود. و رنگی را که در ایام اعتکاف به جان زدند را به تمام سال خود سرایت دهند.
یادآوری: برای آشنایی بیشتر با اعتکاف مطالعه کتاب «اعتکاف ابرار» متعلق به موسسه فرهنگی دارالهدی را به شما سفارش می کنیم.
پی نوشت ها:
1- معجم مفردات الفاظ القرآن، راغب اصفهانی، ماده عکف.
2- جواهر الکلام، ج17، ص159.
3- سوره کهف: 6.
4- سوره مریم: 49.
5- سوره مریم: 17.
6- بنگرید: سوره یوسف: 33، سوره اعراف: 142. البته دین اسلام، عزلت را به عنوان یک رویه همیشگی برای پیروان خود نمی پسندد؛ ولی از آیاتی که گذشت و همچنین از سیره پیامبر اعظم9به دست می آید که خلوت گزینی و عزلت همراه شرایط که گاهی برای دوری از ظلم و فساد و گاهی برای تقویت بعد معنوی در وجود انسان است و گاهی برای از بین بردن برخی رذایل اخلاقی، مورد توجه اسلام می باشد. (برای آگاهی بیشتر از بحث خلوت گزینی، ر.ک: شماره 16 همین نشریه، ص 22).
7- سوره مریم: 17.
8- المیزان، ج 14، ص 45.
9- سوره بقره: 125.
10- البته درباره معنای کلمه «العاکفین» بین مفسران اختلاف است؛ برخی از آن معانی، بر اعتکاف کنندگان اصطلاحی هم صدق می کند. برای کسب اطلاع بیشتر، ر.ک: مجمع البیان، ج 1، ص 385؛ المفردات، ص 579.
11- کافی، ج4، ص 175.
12- اعتکاف ابرار، ص 48 (با کمی تصرف).
13- سوره طه:124.
14- الجامع الصغیر، ج 2، ص575.
15- المعتکف یعکف الذنوب و یجری له من الاجر کاجر عامل الحسنات کلها (کنزالعمال، ج 8، ص531).
16- همان، ص532.
17- بحار الأنوار، ج ٧٧، ص ٨٥.
18- همان، ج ٩٣، ص ٢٨٨.
19- وسائل الشیعه، ج 9، ص 28.
20- «لکل شیءٍ آفه»، غررالحکم، ص 431.
21- غرر الحکم، ح ٢٧٤٢.
22- «إیاک و کثرَه الضِّحک؛ فإنّهُ یمِیتُ القَلبَ»، معانی الأخبار، ج 1، ص ٣٣٥.
23- ر.ک: الخصال، ص ٣٣٧.
