وارث: ادبیات فارسی در تاریخ هزار ساله خود مملو از اشعار آیینی است، در این میان عاشورا و فسلفه قیام امام حسین(ع)از توجه بیشتری برخوردار بوده است.
سرودن شعر و نوحه‌سرایی در مراثی اهل‌بیت(ع) به خصوص ذکر مصایب شهیدان کربلا مورد تأیید شاعران زیادی قرار گرفت. با مطالعه تاریخ ادبیات، نخستین قصیده منقبت و مرثیه را در دیوان کسایی مروزی می‌بینیم که از این حیث او را پیشگام شاعرانی همچون رازی، شاعر شیعی قرن ششم و محتشم کاشانی پدر مرثیه سرایی کرده است. گر چه در ادبیات ایران و در دوره‌های حکومت آل‌بویه، توجه و گرایش کمی به اشعار مذهبی یافت می‌شود؛ ولی اوج این عنایت و دل بستگی در اشعار مذهبی به ویژه مراثی امام حسین(ع) را باید در دوره صفویه جستجو کرد که تا امروز نیز ادامه دارد.
پس از انقلاب نیز شاعران و نویسندگان بسیاری به ادبیات عاشورا پرداختند و آثار درخور توجهی نیز خلق شد در ذیل به برخی از مهمترین تالیفات در زمینه عاشورا در سه حوزه پژوهش، کتاب شعر و گردآوری اشعار پرداخته‌ایم.
کتاب‌های پژوهشی:
شکوه شعر عاشورا در زبان فارسی / محمد علی مجاهدی
نگارنده در این کتاب، از کم و کیف واقعه عاشورا و جایگاه آن در شعر فارسی سخن می‌گوید و در این راه، مباحث کتاب را با شواهد مختلفی مشحون می‌سازد. کتاب با بررسی شعر از منظر قرآن و سنت آغاز می‌شود; سپس از شعر عاشورایی و شعر آیینی تعریفی به دست داده شده، موضوعات شعر آیینی و چهره‌های شاخص آن تا سده نهم معرفی می‌شود; آن گاه از پیشینه شعر عاشورا در زبان فارسی سخن می‌رود. مبحث بعدی کتاب درباره سیر تطور تدریجی شعر عاشوراست که این موضوعات را شامل می‌شود" عوامل دخیل در تطور بیرونی و ساختاری شعر عاشورا " و "عوامل دخیل در تطور درونی و محتوایی شعر عاشورا ."مطالب بعدی کتاب عبارت‌اند از" : رویکرد شاعران به مفاهیم ارزشی عاشورا در دو دهه اخیر"، "بایدها و نبایدها در شعر عاشورایی"و "بررسی نوحه‌ها و شعارهای عاشورایی ."
آیینه‌داران آفتاب / محمدرضا سنگری
پژوهش‌ها و نگارش‌های نو از زندگی و شهادت یاران ابا عبدالله الحسین(ع) در قالب کتاب «آینه داران آفتاب» در دو جلد توسط محمدرضا سنگری نگاشته شده است. در این مجموعه نهضت حسین(ع)، مردمی‌ترین حادثه تاریخ اسلام است که گره خوردگی عاطفی ومردم در عین ارزشمند بودن، آسیب‌های متعددی در پی داشته و تحریف و افزودن‌های فاقد استناد از آن جمله است و این کتاب سعی کرده با پژوهش‌های دقیق و کاوشگرانه از لابه‌لای شاخ و برگ‌ها حقیقت را بشناسد.جلد اول این کتاب شامل 4 فصل است که در فصل اول با عنوان مباحث تحلیلی، جایگاه و فضائل اصحاب حسین(ع) به فضیلت‌ها و ویژگی‌های یاران امام حسین(ع) پرداخته شده است.
در فصل دوم به شهیدان پیشاهنگ و در فصل سوم به شهیدان نبرد نخستین و فصل چهارم به شهیدان نبرد تن به تن اختصاص یافته است.
این کتاب در پاسخ به سؤالات متعددی است که درباره چرا و چگونگی به حسین (ع)، پیوستن و شکل‌گیری منظومه عاشورا و نهضت بزرگ حسین(ع) و جایگاه آنها در ذهن ایجاد می‌شود.
درجلد دوم این کتاب در فصل پنجم دوتن از شهیدان نماز معرفی شده‌اند، در فصل ششم نه تن از شهدای پس از نماز شناسانده شده اند و در فصل هفتم -که ازگسترده ترین فصول کتاب است- توضیحاتی درباره بیست و چهار تن از شهیدان بنی‌هاشم آورده شده است. در آخرین فصل این کتاب به شهیدان پس از امام(ع) پرداخته می‌شود.
دانشنامه شعر عاشورایی/ مرضیه محمد زاده
شرح منظومه ظهر / غلامرضا کافی
در این کتاب 720 صفحه‌ای به بررسی و نقد و تحلیل چهار دوره شعر عاشورایی پرداخته شده است. دوره اول تا پایان 9 هجری قمری، دوره دوم عصر صفویه، دوره سوم عصر قاجاریه، دوره چهارم جهان معاصر ( از 1300 شمسی تا 1380) را دربر می‌گیرد. در این کتاب از دو منظر محتوا و فرم شعر عاشورایی بررسی و تحلیل شده و حکم‌هایی هم صادر شده است و برترین دوره شعرگویی عاشورایی «عصر قاجار» و برترین شاعر «یغما جندقی» معرفی شده است.
حماسه حسینی و تحریفات عاشورا مرتضی مطهری
شامل سخنرانی های استاد شهید آیت الله مطهری در خصوص تحریفات صورت گرفته در مورد واقعه عاشورا است.
پس از پنجاه سال / سیدجعفر شهیدی
پس از پنجاه سال، اثر سید جعفر شهیدی با نام کامل «پس از پنجاه سال؛ پژوهشی تازه پیرامون قیام حسین(ع)»، در سال 1358 ش به چاپ رسید. شهیدی در این کتاب، در عین وفاداری به روایت‌های تاریخی، نگاه تحلیلی دارد و زمینه‌های اجتماعی، سیاسی، قومی و مذهبی را در شکل‌گیری قیام امام حسین (ع)، مورد توجه قرار می‌دهد. کتاب در 30 بخش کوتاه تنظیم شده و سیر تاریخی وقایع به همراه تحلیل نویسنده، ذکر شده است.
برزیگران دشت خون / پرویز خرسند
کتاب «برزیگران دشت خون» که مجموعه‌ای از نثرهای ادبی با موضوع قیام دشت کربلا است و نویسنده در آن، با نثر شاعرانه‌ای که دارد، به بیان گوشه‌هایی از تاریخ قیام عاشورا پرداخته است. شیوه بیانی نویسنده به گونه‌ای است که او با نگاهی هستی شناسانه به واقعه عاشورا نگاه کرده و در ادامه به سراغ روایت‌های مختلف از این واقعه جانگذار رفته است.
سقای آب و ادب / سیدمهدی شجاعی
سقای آب و ادب، اثری است متفاوت از سید مهدی شجاعی؛ رمان و روایتی از زندگی حضرت عباس(ع)، که بعد از سالها، اندک اندک جامه خلق پوشیده و در ظرف کتاب تقدیم مخاطبان شده است.رمان به یقین متفاوت است با آثاری از همین قلم، هم از حیث فرم و هم از حیث نوع نگاه محتوایی.
اثر شامل ده فصل است: عباسِ علی. عباسِ ام‌البنین. عباسِ عباس. عباسِ سکینه. عباسِ مواسات. عباسِ زینب. عباسِ ادب. عباسِ حسین. عباسِ فرشتگان. عباسِ فاطمه.در هر فصل رفت و برگشت روایی متعدد و متنوعی دیده می‌شود و در حرکتی سیال، راویان جای به هم می‌دهند و شکست‌ها به سرعت خوانش می‌افزاید و زوایایی جدید از مفهوم را روشن می‌کند.
جامعه شناسی تحریفات عاشورا / عبدالحمید ضیایی
«جامعه‌شناسی تحریفات عاشورا» نگرشی انتقادی و آسیب‌شناسانه به روضه‌ها، مقاتل و ادبیات منظوم دارد و با نگاهی علمی و جامعه‌شناسانه، دلایل ورود تحریفات به حادثه عاشورا را بررسی می‌کند. مولف این اثر در دو بخش، جامعه‌شناسی تحریفات عاشورایی و ادبیات عاشورایی را نقد و بررسی می‌کند.
کتاب های شعر
گوشواره عرش سید علی موسوی گرمارودی
کتاب حاضر شامل مجموعه شعرهای آیینی است که در ابتدای آن سه مقاله به عنوان مقدمه آورده شده است. اولین مقاله از مقدمه کتاب «چراغ صاعقه است» که سراینده‌یمجموعه حاضر سالها پیش و به درخواست مؤلف کتاب مذکور نوشته است. دومین و سومین مقاله به ترتیب در نقد کتاب «گنجشک و جبرئیل» مجموعه سروده های آیینی زنده یاد سید حسن حسینی و زنده یاد قییصر امین پور، نوشته شده است.
گنجشک و جبرئیل / سید حسین حسینی
گنجشک و جبرییل، مجموعه ای از اشعار عاشورایی سید حسن حسینی است،که در قالب آزاد و سپید سروده شده‌اند. این مجموعه حاوی بیست وهفت شعر سپید، و چهار شعر نیمایی است و شاعر در هر کدام از این شعرها،از چشم اندازی خاص واقعه عاشورا را منعکس کرده است.
منظومه ظهر روز دهم قیصر امین پور
زنده یاد قیصر امین پور ، شعر زیبا و تأثیرگذار منظومه «ظهر روز دهم» را برای نخستین بار در سال 1365 توسط انتشارات برگ به چاپ سپرد. امین پور در منظومۀ ظهر روز دهم، با استادی و زبان همه کس فهم، در قالب شعر که تأثیرگذاری اش از نثر هم بیشتر است و هم ماندگارتر، توانسته است تصویری زیبا از واقعة کربلا و روز عاشورا ارائه کند.
با کاروان نیزه / علیرضا قزوه
" باکاروان نیزه" ، ترکیب بند عاشورایی است که در چهارده بند سروده شده است. زبان سنجیده، تعابیر هوشمندانه و فضای نوین تفکر اسلامی و شیعی از امتیازات و محتوای کتاب است. کتاب با مقدمه‌ای از علی معلم دامغانی به عنوان شعر آیینی روزگار ما و پایان سخن، نگاهی به ترکیب‌بند با کاروان نیزه نقدی از عبدالجبار کاکایی به سرانجام رسیده است.
منظومه ضربات ذات / قربان ولیئی
کتاب شعر «ضربان ذات» یک مثنوی عاشورایی است که با 300 بیت واقعه عاشورا را از دیدگاه عرفانی مورد بررسی قرار می‌دهد.
آغاز روشنایی آیینه / سیدعلی موسوی گرمارودی
«آغاز روشنایی آینه» ترکیب‌بندی بلند سروده سیدعلی موسوی گرمارودی است که به همراه بخشهایی درباره این سروده از سوی انتشارات سوره مهر منتشر شده است.
چند مجلس از دهه اول / سید اکبر میرجعفری
این مجموعه 40 قطعه شعر سال های اخیرم را دربرمی گیرد. «چند مجلس از دهه اول محرم» با یک مقدمه «مثنوی» شروع می شود، اما دیگرشعرهای مجموعه سپید است. شعرها در فضای معاصر و روزگاری که در آن زندگی می کنیم، سروده شده و به نوعی به حضور و مقوله مقاومت عاشورا در فرهنگ و زندگی ما اشاره دارد. همه سعی شاعر این بوده که در این مجموعه از این زاویه به ماجرای کربلا و عاشورا نگاه کند.
ما هر چه داشتیم به پای تو ریختیم / غزل های عاشورایی محمدعلی مجاهدی
کتاب «ما هرچه داشتیم به پای تو ریختیم» مجموعه غزل‌های عاشورایی استاد محمد علی مجاهدی است که اول بار در سال 1391 توسط انتشارات فصل پنجم منتشر شد.
گردآوری ها :
من می‌گویم شما بگریید / علیرضا قزوه
حدود ساعت 3 /حمیدرضا برقعی
راز رشید / محمدرضا سنگری
رستاخیز حماسه /گزیده 18 سال شعر عاشورایی
همه آیینه‌ها /مهدی شکری
آیینه در کربلاست
