وارث: "عبادت خدا یک عمل صددرصد مطلوب و نیکوست و برای آن که این عمل در حد کامل نیکویی انجام گیرد، باید ذهن و فکر از غیر او خالی گردد و قصد و نیت نماز، از ریا و عجب مهذب شود و انسان در حالتی قرار گیرد که خود و حالش را از دیگران پنهان سازد، در خود روحانیت و طمانینه ایجاد کند، قلق و اضطراب و وحشت های کاذب و تفرق ذهن را از خود دور سازد و در دل سرور و فرح لقای خداوندی بیابد تا سرانجام به وقت برسد؛ وقت مشاهده و حضور، - وقت به تعبیر عرفا، عبارت است از خروج از غیب به شهود و تجلی جلوات خاصه- و خلاصه چنین کیفیت والای روحی، به مقام احسان تعبیر می شود. و وقتی انسان نمازگزار، در چنین وضعی قرار گیرد مشمول ان تعبد الله کانک تراه خواهد بود."
آنچه در ادامه می آید سلسله بحث هایی درباره مقامات عرفانی نماز در قرآن برگرفته از کتابی با همین عنوان از سیدرضا هاشمی نجف آبادی است.
اولین مقام در نماز، مقام احسان
قوله تعالی: "و اقم الصلوه طرفی و زلفا من اللیل ان الحسنات یذهبن السیئات ذلک ذکری للذاکرین و اصبر فان الله لا یضیع اجر المحسنین / به پای دار نماز را در دو سوی روز و پاسی از شب، چرا که حسنات، پلیدی ها و بدی ها را می زداید، این یادی است مر یادآورندگان را، و خویشتن دار و بردبار باش که خداوند، پاداش محسنین و نیکوکاران را ضایع نخواهد ساخت. "
و هم چنین در آیات اولیه سوره لقمان آمده است که محسنین و نیکوکاران کسانی هستند که نماز را به پا می دارند و زکات را می پردازند و به قیامت یقین دارند و هم اینان مشمول هدایت ربوبی بوده، رستگارند.
خداوند متعال در این دو آیه کریمه، اقامه نماز را منشاء نیل به مقام احسان بیان فرموده است.
احسان در لغت، به معنای انجام کار خوب به شکل نیکو می باشد. یعنی احسان دارای دو جنبه نیکی است؛ یکی نفس عمل، دوم اجرای عمل، کار خوب را با ابزار بد انجام دادن و یا کار بد را با ابزار خوب انجام دادن، هیچ یک مشمول احسان نخواهد بود. از این جهت در آیات قرآنی، صبر، جهاد، معیشت حلال، ثروت حلال، خدمت به والدین و هم چنین نماز، کظم غیظ و عفو و گذشت که همه فی نفسه نیک و خوب هستند، وقتی به شکل خوب انجام گیرند، مشمول احسان دانسته شده اند. در این مورد می توانید به آیات 80 و 12 نحل، 134 آل عمران، 22 یوسف، 90 یوسف، 69 عنکبوت، 44 مرسلات، 112 و 83 بقره مراجعه کنید.
احسان در منازل السائرین، پنجاه و یکمین منزل سیر و سلوک است و در بیان خواجه عبدالله انصاری در کتاب صد میدان، پنجاه و چهارمین است. در کتاب صد میدان، خواجه عبدالله انصاری می گوید: "از میدان مراقبت، میدان احسان زاید. احسان آن است که پیغمبر خاتم سید ولد آدم صلی الله علیه و آله، روح القدس را علیه السلام پرسید. او در جواب گفت: و ان تعبد الله کانک تراه؛ خدای را آن چنان پرستش کنی که وی را می بینی و بدانی که او تو را می بیند. در این میدان مردم سه دسته اند: یکی غرقه گشته در دریای توحید و از زندگانی نومید، یعنی همه جا با خدا بودن و نسبت به خود و زندگی خود نیندیشیدن. دومی واله گشته در هیبت و سرگردانی در غیبت، همانند پر کاهی در گردونه عظیم خلقت. سوم غرقه گشته در وجد، و به مقام حضور، بلکه به شهود حق نائل گشتن و به قول عرفا به نورانیت اشراق منور گردیدن.
و به عبارتی دیگر، هوای نفس در عزم گم شود و اسباب در جمع گم شود و تفرق در وحدت گم شود و خلاصه هواهای نفسانی از رهگذر تصمیم به کمالات، مورد توجه نباشد و چون همه چیز را در ید قدرت خدا می داند همه اسباب را نفی کند که آیه قرآنی ما رمیت اذ رمیت به آن متوجه است و چون به وحدت در هستی رسیده است، هیچ چیزی را متفرق نپندارد که در این صورت از تن سمع پیدا و بس، و از زبان ذکر پیدا و بس و از دل درد پیدا و بس، به دل دیده و پندارد که به عیان دیده، از تلاشی انسانیت و خمود هوا و عنای علایق رها شده. و این است احسان و آثار آن. "
توضیحی که خواجه در منازل السائرین بیان کرده، برگرفته از معنای لغوی و اصطلاحات قرآنی است که در یک کلام خلاصه شده است و آن عبارت است از: ان تعبد الله کانک تراه/ یعنی خدا را عبادت کنی، بدان گونه که او را می بینی.
چه کنیم نماز در نیکویی انجام شود؟
عبادت خدا یک عمل صددرصد مطلوب و نیکوست و برای آن که این عمل در حد کامل نیکویی انجام گیرد، باید ذهن و فکر از غیر او خالی گردد و قصد و نیت نماز، از ریا و عجب مهذب شود و انسان در حالتی قرار گیرد که خود و حالش را از دیگران پنهان سازد، در خود روحانیت و طمانینه ایجاد کند، قلق و اضطراب و وحشت های کاذب و تفرق ذهن را از خود دور سازد و در دل سرور و فرح لقای خداوندی بیابد تا سرانجام به وقت برسد؛ وقت مشاهده و حضور، - وقت به تعبیر عرفا، عبارت است از خروج از غیب به شهود و تجلی جلوات خاصه- و خلاصه چنین کیفیت والای روحی، به مقام احسان تعبیر می شود. و وقتی انسان نمازگزار، در چنین وضعی قرار گیرد مشمول ان تعبد الله کانک تراه خواهد بود. شیخ عبدالرزاق کاشی در رساله اصطلاحات فی صحائف نیز همین مطلب را یاد می کند: "الاحسان هو التحقق بالعبودیه علی مشاهده حضرة الربوبیه بنور البصیره / احسان عبارت است از این که به کمک نورانیت بصیرت، دیدار کامل حضور ربوبی به منظور تحقق عبودیت، صورت گیرد. "
روایت معروفی در میزان الحکمه نقل شده است، در این روایت از پیغمبر درباره احسان سوال شد و حضرتش فرمود: ان تعبد الله کانک تراه فان لم تکن تراه فانه یراک ؛ یعنی احسان آن است که عبادت کنی خدا را بدان گونه که او را می بینی، که اگر نبینی قطعاً توجه داشته باشی که او تو را می بیند.
فراز اول این بیان، احسان به معنای اتم و اکمل می باشد و فراز دوم ناظر به احسان در مرتبه نازل تر است؛ یعنی دیدار تو او را با دیدار او تو را و همین بیان رسول (ص) خداست که سرمایه سخن عرفا و مایه بینش عرفان اسلامی در موضع احسان است.
پنج نکته درباره مقام احسان در نماز
در پایان این مقام، اشاره به چند نکته ضروری است: نکته اول این که بر طبق آیه دوم از سوره ملک، خداوند فلسفه و علت عمر انسان و محدوده مرگ و زندگی او را، احسن عمل معرفی کرده و فرموده است: لیبلوکم ایکم احسن عملا، نه، اکثر عملاً .
از این آیه چنین استنباط می شود که چون نماز، بهترین عمل است، پس فلسفه عمر انسان، اقامه نماز، یعنی احسان عبادی است. و این نتیجه ای است که از شکل منطقی حاصل می شود، یعنی خداوند مرگ و زندگی را برای احسن عمل آفریده است و نماز، احسن عمل است، پس خدا مرگ و زندگی را برای نماز آفریده است و به عبارت دیگر، فلسفه عمر، عبادات است و بالاترین و بهترین عبادت، نماز است.
نکته دوم: گروه هایی که در قرآن محبوب درگاه الهی ذکر شده اند، مانند توابین، مطهرین، متطهرین، متقین، صابرین، متوکلین، مقسطین و مقاتلین و محسنین هستند. که در مورد محسنین 5 بار محبوبیتشان تکرار شده است. به آیات 195 سوره بقره و 134 و 148 آل عمران، و 13 و 93 مائده مراجعه فرمایید. یعنی مقام احسان به مراتب بالاتر از تقوا، طهارت و توکل است. ناگفته پیداست که رابطه مستقیمی میان طهارت، تقوا، صبر، توکل، قسط و قتال با نماز وجود دارد. یعنی همه شایستگی های انسانی که محبوب خدایند، با نماز و در نماز خود را نشان می دهند.
نکته سوم: به مناسبت احسان و ارزشیابی حسن، یادآوری می شود که حسن و قبح، عقلی و ذاتی است و ملاک تشخیص خوب و بد و زشت و زیبا، فرآیند ذاتی موضوعات و سلامت فطرت و خردمندی است، نه آن که ملاک تشخیص شرعی باشد. پس تشخیص خوبی و بدی دارای مایه عقلانی و فطری است و انجام عمل زشت از خدا، از نظر عقلی محال است.
نکته چهارم: با استفاده از آیه فوق الذکر و بعضی از آیات دیگر، مایه های اصلی رسیدن به مقام احسان، در چند چیز است، اول نماز و دوم صبر.
نیل به مقام احسان فقط از طریق عنایت الهی حاصل می شود و بس که در دعای ماه رجب می گوییم:
لا صنع لی و لا لغیری فی احسان الا بک ؛ من و غیر من جز به وسیله تو دستی در احسان نداریم.
نکته پنجم: رسیدن به مقامات عرفانی و از جمله احسان، منحصر به مردان نیست، بلکه برای زنان نیز میسر است که فرمود: فان الله اعد للمحسنات منکن اجرا عظیما.
