وارث: حجت الاسلام محمد جداری عالی، در کرسی ترویجی مدل اسلامی اخلاق مصرف در پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی گفت: اخلاق علم چگونه زيستن، چگونه‌بودن و چه‌بودن است؛ چگونگى زیستن شامل رفتار، چگونگی بودن، شامل ملكات و چه‌بودن شامل شکل‌گیری ماهیت انسان می‌شود.
وی افزود:اخلاق مصرف عبارت است از مجموعه رفتارها و صفت‌هایی که لازم است درباره مصرف کالاها و خدمات نهایی، رعایت شود تا انسان‌ها از نظر روحى دارای ماهیت و واقعيت با ارزش و مقدسی بشود.
این محقق در تعریف مدل نیز گفت: مدل (Model) عبارت از الگو، طرح، معرفی (به‌ویژه کوتاه) یا تشریحی است که برای نشان‌دادن هدف اصلی یا کارکرد موضوع، نظام یا مفهوم در نظر گرفته شده است؛ مدل‌ها دو نوع کارکرد توضیحی انجام می‌دهند. از یک‌سو مدل می‌تواند توضیحی از یک بخش انتخاب‌شده از جهان باشد (نظام هدف)؛ از سوی دیگر مدل می‌تواند نظریه‌ای را توضیح دهد از این جهت که قوانین و اصول موضوعه آن را تفسیر کند.
مدل اسلامی اخلاق مصرف
وی تصریح کرد: در ادبیات علمی، مدل‌های داده‌ها و پدیده‌ها برای وصف و تبیین پدیده‌ها یا داده‌های مربوط به واقع خارجی به‌کار می‌روند؛ بدیهی است این مفهوم از مدل نمی‌تواند در مدل اسلامی اخلاق مصرف مقصود باشد.
حجت الاسلام جداری عالی افزود: زیرا مدل مورد نظر برای وصف و تبیین وضع موجود در رفتارهای مصرفی نیست؛ بلکه در صدد توضیح وضعیت مطلوب آن است که تناسب بیشتری با مدل‌های نظریه دارد؛ زیرا نظریه اسلامی اخلاق مصرف به تبیین واقعیت، پدیده یا نظام خارجی نمی‌پردازد؛ بلکه به تبیین مبانی، هدف‌ها و اصول رفتار مصرفی براساس اخلاق و آموزه‌های اسلامی می‌پردازد؛ بنابراین مدل اسلامی اخلاق مصرف مدلی نظریه با کارکرد هنجاری است.
نقش فطرت‌مندی انسان در مدل اخلاقی مصرف
وی گفت: فطرت‌مندی اثر خود را در مبنای اخلاقی مصرف گذاشته و سبب می‌شود که بایستگی و ملاک خوبی رفتارهای اخلاقی از جمله مصرفی را بتوانیم توجیه منطقی کنیم.
نقش آخرت‌باوری در مدل اخلاق مصرف
حجت الاسلام جداری عالی بیان کرد: مهم‌ترین نقش باور به جهان آخرت، در هدف‌ها و انگیزه‌های افراد ظاهر می‌شود؛ مؤمن به جهان آخرت، آثار و نتیجه‌های رفتارهای مصرفی را در شکل‌گیری حیات اخروی و سعادت جاوید خود لحاظ کرده و متناسب با آن عمل می‌کند که این امر، افزون بر آثار معنوی و سعادت اخروی و جلب رضایت الاهی، آثاری مانند امنیت روانی و اجتماعی، استفاده بهینه از ثروت‌های طبیعی و ملی، افزایش سرمایه‌گذاری، پیشرفت و عدالت اجتماعی و اقتصادی را در پی خواهد داشت. در برابر، لیبرالست‌ها بهعلت نداشتن چنین باوری یا از روی عدم لحاظ آن در زندگی دنیوی، هدفشان را در مصرف رسیدن به مطلوبیت و لذت بیشتر تعریف کرده‌اند که فرهنگ مصرف‌گرایی، استثمار، استعمار و بی‌عدالتی‌های حاکم بر جوامع غربی امروز و جوامع متأثر از آنها محصول آن است.
نقش تغییرپذیری اخلاق انسان در مدل اخلاقی مصرف
این محقق بیان کرد: تغییرپذیری اخلاق به‌عنوان مبنای دیگر انسان‌شناختی از لوازم تربیت اخلاقی است؛ زیرا بدون آن ارسال پیامبران و تعلیم و تربیت انسان و تدوین علم اخلاق بیهوده خواهد بود.
عضو پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه بیان کرد: براساس این مبنا، انسان در برابر خداوند متعال، خود، دیگر انسان‌ها و طبیعت مسئولیت دارد؛ احساس مسئولیت انسان در برابر خداوند متعال باعث می‌شود که در برابر فرمان‌ها و قانون‌های وی سر تعظیم فرود آورد و تبعیت کند که از جمله آن قوانین، قوانینی مانند پرهیز از اسراف و تبذیر، اتلاف، اتراف و اقتار که اصول سلبی مصرف هستند.
رابطه مبنای اخلاقی با دیگر مبانی مدل اسلامی اخلاق مصرف
حجت الاسلام جداری عالی گفت: از آنجا که مشروعیت و بایستگی خوددوستی در رفتارهای اختیاری ـ از جمله مصرفی‌ـ، بر خلقت مطابق با فطرت الاهی انسان مبتنی است، از لحاظ مبدأشناختی بر توحید در ربوبیت تکوینی خداوند متعال مبتنی است. از آن جهت که در ادامه راه برای جلوگیری از انحراف از فطرت الاهی، انسان را نیازمند به هدایت‌ها و برنامه‌های خداوند متعال می‌داند، بر توحید در ربوبیت تشریعی مبتنی است.
وی افزود: یکی از کاربردهای مهم نظریه خوددوستی در مدل اخلاق مصرف، انتخاب هدف‌ها و انگیزه‌های آن است. از آنجا که نظریه اخلاقی را خوددوستی و مراد از خوددوستی را دوست‌داشتن منِ ملکوتی و علوی انسان دانستیم، هدف‌های خود را براساس هدف‌های همان منِ علوی و کمال و سعادت آن قرار دادیم که نتیجه نهایی آنها تقرب به حق تعالی است.
رابطه مبنای اخلاقی با اصول اخلاقی مصرف
این استاد دانشگاه بیان کرد: خوددوستی به‌عنوان مبنای اخلاقی در مدل اخلاقی مصرف، در انتخاب اصولی مانند انفاق، زهد و قناعت نقش کلیدی دارد؛ این اصول به‌طور دقیق مطابق با مقتضای خوددوستی بوده و اثر شگرفی در رشد و کمال خود حقیقی دارند؛ به‌طور مثال، درباره انفاق، قرآن کریم می‌فرماید: «پس تا آنجا كه مىتوانيد از خداوند متعال بترسيد و بشنويد و اطاعت كنيد و اگر انفاق كنيد براى خودتان بهتر است».
وی گفت: یکی از معیارهایی که در انسجام یک مدل ضرورت دارد، هماهنگی و سازگاری عناصر اصلی مدل با هدف‌ها و انگیزه‌های آن است. در نوشتار پیش‌گفته هدف نهایی انسان در رفتارهای خود از جمله رفتارهای مصرفی، سعادت و مهم‌ترین هدف میانی آن، زندگی گوارا معرفی شد. سازگاری اصول اخلاقی مصرف با هدف‌های پیش‌گفته به شرح ذیل است.
حجت الاسلام جداری عالی گفت: انفاق در برابر بخل و حرص، یکی از فضایل اخلاقی است که انسان را به سعادت ابدی می‌رساند. قرآن کریم می‌فرماید: «آنها را بر خود مقدّم مىدارند هر چند سخت فقير باشند، كسانى كه خداوند متعال آنها را از بخل و حرص نفس خويش بازداشته رستگار هستند» (حشر: 9).
وی افزود: از آيه پیش‌گفته به خوبى استفاده مىشود كه انفاق و ترك بخل و حرص انسان را به رستگارى که هدف نهایی اخلاق مصرف است، مىرساند.
رابطه زهد با معیار مصرف مطلوب
این استاد دانشگاه بیان کرد: ممكن است چنين تصور شود كه مقتضای زهد در رفتارهای مصرفی اکتفا به ضروریات و کمترین میزان ممکن از امکانات زندگی است. از سوی دیگر مقتضای میانه‌روی، مصرف در حد کفاف که به‌طور مسلم بیش از ضروریات است؛ زیرا زندگی در حد ضروریات پیوسته همراه با رنج و سختی است و با روح آموزه‌های اجتماعی و اقتصادی اسلام ناسازگار است. حال پرسش این است که آیا اصل اخلاقی زهد با معیار پیش‌گفته مصرف مطلوب ناسازگار نیست!؟ برای پاسخ به این پرسش توجه به چند نکته ضرور می‌کند.
وی افزود: زهد به معنای دل‌کندن از دنیا و غیرخدا برای رسیدن به آخرت و خدا است؛ براساس این مفهوم، زهد آموزه‌ای است که:اولاً جنبه روحی و قلبی دارد و هر کس به تناسب کمال روحی و درجه رغبت به خداوند متعال و آخرت، به مراتب خاصی از دنیا دل کنده و زهد می‌ورزد و این روحیه لزوماً با بهره‌مندی از نعمت‌های الاهی در حد کفاف منافات ندارد.
عضو هیئت علمی پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی بیان کرد: انسان می‌تواند در عین بی‌رغبتی به دنیا، بهعلت مصلحت‌های اجتماعی و دینی در حد کفاف از نعمت‌های الاهی بهره‌مند شود. نمونه آن را در زندگی برخی پیامبران مانند حضرت سلیمان یا حضرت یوسف و برخی امامان مانند امام باقر، امام صادق، امام کاظم و امام رضا(ع) می‌توان مشاهده کرد که بهعلت وضعیت اجتماعی و مصلحت‌های دینی با لباس‌های مرغوب و آراستگی ظاهر در جامعه حاضر می‌شدند و به شیعیان خود نیز توصیه می‌کردند.
وی یادآورشد: به‌طور مثال امام کاظم (ع) به شیعیان خود می‌فرمود: «شما گروهی هستید که دشمنان فراوانی دارید. ای گروه شیعیان! مردم با شما دشمنی کردند؛ بنابراین تا آنجا که در توان دارید، در برابر آنان خود را بیارایید».
حجت الاسلام جداری عالی گفت: برعکس آن نیز صادق است؛ یعنی فرد می‌تواند در عین محرومیت از مادیات دنیا، دل‌بستگی شدید به آن داشته باشد که نمونه‌های آن فراوان و غیرقابل تردید است.
وی تصریح کرد: نکته دوم آن است که زهد جنبه شخصی دارد؛ به این معنا که هر کسی مجاز است شخصاً زندگی زاهدانه را انتخاب کند و حق ندارد این شیوه زندگی را بر دیگران حتی همسر و فرزندان خود تحمیل کند مگر آنکه آنان خود به اختیار و متناسب با وضعیت روحی‌شان زهد را برگزینند.
وی اظهارکرد: حاصل آنکه، توصیه به زندگی زاهدانه با میانه‌روی و توسعه در زندگی خانواده تا حد کفاف قابل جمع است؛ به این صورت که شخص مسلمان، اخلاقاً می‌تواند به لحاظ قلبی و در زندگی فردی خود زهد ورزد و در عین‌حال بهعلت رعایت مصلحت‌های دینی با ظاهری آراسته در جامعه حاضر شده یا برای رفاه حال خانواده، متناسب با امکانات خود در زندگی وی تا حد کفاف توسعه دهد. این‌دو هیچ منافاتی با هم ندارند.
رابطه زهد و انفاق
حجت الاسلام جداری بیان کرد: انفاق و زهد هر دو از فضایل اخلاقی هستند و در برابر صفت رذیله مال‌دوستی و دنیاطلبی بوده و به‌عنوان درمان آن مطرح شده است. هم‌چنان که زاهد با بی‌اعتنایی به دنیا از مال و امکانات مادی صرف‌نظر می‌کند، انفاق‌کننده نیز با انفاق مال و امکانات در اختیار خود در حقیقت از آنها صرف‌نظر کرده و در اختیار دیگران قرار می‌دهد.
وی گفت: تقدیر معیشت، نوعی تنظیم مصرف با درآمد و پرورش روح انضباط مالی و نظم اقتصادی در زندگی است؛ به‌طوری که فرد ضمن بهره‌مندی از نعمت‌های الاهی و تأمین نیازهای زندگی، بتواند راه سعادت دنیا و آخرت را به خوبی طی کند.
این محقق افزود:از سوی دیگر، نیک می‌دانیم که اصول اخلاقی مصرف برخی مانند زهد بیشتر جنبه فردی و برخی مانند انفاق، بیشتر جنبه اجتماعی و برخی مانند قناعت می‌تواند همه جنبه‌های فردی، خانوادگی یا اجتماعی را داشته باشد.
ترتیب و ترتب اصول اخلاقی مصرف
عضو هیئت علمی پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه بیان کرد: از مطالب پیشین می‌توان استفاده کرد که سیر کمال اخلاقی مصرف از قناعت شروع می‌شود؛ سپس نوبت به مرتبه انفاق و احسان می‌رسد و با رشد و تقویت روحیه انفاق به مرتبه ايثار قدم می‌گذارد و واپسین منزل زهد به معنای واقعی کلمه، ترك ما سوى‌الله است؛.
وی افزود:البته چنانکه گفته شد مراتب پایین زهد همواره در پدیدساختن و پرورش صفت قناعت و انفاق اثر به‌سزایی دارد. اصل تقدیر معیشت به نوعی در عملی‌شدن صحیح اصول انفاق، قناعت و زهد در زندگی انسان، نقش مدیریت رفتاری در آن زمینه‌ها را ایفا می‌کند؛ به‌طوری که اگر این اصل اعمال نشود، اصول دیگر در عمل با انحراف روبه‌رو شده و چنانکه اثبات شد زهد و قناعت به اقتار و انفاق به اسراف ختم خواهد شد.
حجت الاسلام جداری گفت: براساس روابط پیش‌گفته در بین اجزا و عناصر مدل اسلامی اخلاق مصرف، معلوم می‌شود تمام عناصر درون اجزای مدل با هم و با عناصر اجزای دیگر سازگار و در جهت هدف‌های مدل هستند. در این مجال ساختار کلی مدل را که گویای فرایند شکل‌گیری و روابط اجزای اصلی مدل است را بررسی می‌کنیم.
وی تصریح کرد: ساختار کلی مدل اسلامی اخلاق مصرف را می‌توان در نموداری مانند نمودار 1 نمایش داد که در آن فلش‌های توخالی نمایان‌گر رابطه عرضی بین اجزا و فلش‌های توپر نشانگر رابطه طولی بین آنها است.
این محقق گفت: در عین حال در فرایند شکل‌گیری، مدل رفتاری از مبانی نظری مبتنی بر توحید آغاز و هدف‌های مورد نظر از آنها نتیجه می‌شود و به تناسب آنها و براساس مبنای اخلاقی مدل، انگیزه رفتاری که محرک انسان برای حرکت به سوی هدف‌ها باشد، شکل می‌گیرد.
وی افزود: سپس ملاک اصلی و زیرملاک‌های لازم در این حرکت، در جهت تعیین اصول رفتاری و سنجش و بررسی درستی و نادرستی آنها متناسب با هدف‌های پیش‌گفته استخراج و تبیین می‌شود؛ به‌دنبال آن و براساس ملاک‌های اصول رفتاری نتیجه می‌شود که در صورت عمل به آنها و رعایت تمام حدود و شرایط آنها هدف‌های مورد نظر حاصل خواهد شد.
حجت الاسلام جداری بیان کرد: بنابراین فرایند از مبانی مبتنی بر توحید شروع و پس از سیر مسیر اهداف، انگیزه‌ها، ملاک‌ها و اصول رفتاری، دوباره به هدف‌ها منتهی می‌شود که عبارت است از سعادت جاودانه که به‌صورت تأمین سعادت دنیوی در قالب زندگی گوارا و تقرب به خداوند متعال و آرام‌گیری در مقعد صدق ملیک مقتدر که نهایت درجه کمال انسانی و به نوعی دست‌یابی به توحید عملی است، نمایان می‌شود.
درادامه این نشست حجج اسلام آل بویه و هادوی فرد به نقل این نظریه علمی پرداختند.
