وارث: در آموزه‌های دینی، تبلیغ دین به عنوان یک امرضروری یاد شده و بهترین بندگان خدا مبلغان دین هستند. خداوند در سوره توبه آیه ۱۲۲ می‌فرمایند: «وَ ما كانَ الْمُؤْمِنُونَ لِيَنْفِرُوا كَافَّةً فَلَوْ لا نَفَرَ مِنْ كُلِّ فِرْقَةٍ مِنْهُمْ طائِفَةٌ لِيَتَفَقَّهُوا فِي الدِّينِ وَ لِيُنْذِرُوا قَوْمَهُمْ إِذا رَجَعُوا إِلَيْهِمْ لَعَلَّهُمْ يَحْذَرُونَ، و شايسته نيست مؤمنان، همگى (براى جهاد) كوچ كنند. پس چرا از هر فرقهاى از آنان، دستهاى كوچ نمىكنند تا در دين، آگاهى پيدا كنند و قوم خود را وقتى به سوى آنان بازگشتند، بيم دهند، باشد كه آنان (از كيفر الهى) بترسند؟».پيامبر خدا(ص) می‌فرمایند: «آگاه باشيد! من اين سخن را تكرار مىكنم: هان! نماز را به پاى داريد، و زكات را بپردازيد، و امر به معروف و نهى از منكر كنيد. بدانيد كه اساس امر به معروف و نهى از منكر، آن است كه به سخن من برسيد و آن (سخن)را به كسانى كه (اينجا) حضور ندارند، برسانيد و آنان را به پذيرش آن، فرمان دهيد و از مخالفت با آن بازشان داريد كه آن، فرمانى از جانب خداوند عزوجل و من است».
عوامل و شرایط موفقیت درتبلیغ
انگيزه مبلغ
بدون ترديد، انگيزه، قبل از هر چيز ديگر، ضامن موفقيت مبلغ و برنامههاى تبليغى اوست. هرچه انگيزه قوی‌تر باشد، اميد موفقیت بيشتر است. تأمّل در متون دينى كه درباره جايگاه تبليغ و مبلغ در اسلام سخن مىگويند، مىتواند زمينهساز تقويت انگيزه مبلغان و برنامه سازان تبليغى باشد.
رسالت مبلغ
برانگيختن فطرت و عقل
خداوند در سوره نحل آیه ۴۴ می‌فرمایند: «وَ أَنْزَلْنا إِلَيْكَ الذِّكْرَ لِتُبَيِّنَ لِلنَّاسِ ما نُزِّلَ إِلَيْهِمْ وَ لَعَلَّهُمْ يَتَفَكَّرُونَ و اين قرآن را به سوى تو فرود آورديم، تا براى مردم، آنچه را به سوى ايشان نازل شده است، روشن كنى و باشد كه انديشه كنند».
بيرون آوردن مردم از تاريكىها به سوى نور
همچنین در سوره ابراهیم آیه یک نیز می‌فرمایند: «كِتابٌ أَنْزَلْناهُ إِلَيْكَ لِتُخْرِجَ النَّاسَ مِنَ الظُّلُماتِ إِلَى النُّورِ بِإِذْنِ رَبِّهِمْ إِلى صِراطِ الْعَزِيزِ الْحَمِيدِ، كتابى است كه آن را به سوى تو فرود آورديم تا مردم را به اذن پروردگارشان از تاريكیها به سوى روشنايى بيرون آورى به سوى راه آن شكست ناپذير ستوده».
امام على(ع) در توصيف پيامبر(ص) می‌فرمایند: «او را برگزيد از درختى كه رُستنگاه پيامبران است، و چراغدانى پُرنور(براى روشنى جهان)؛ از (خاندانى بلندمرتبه)، و از سرزمين بطحاء(زمين فخر و بزرگوارى)؛ (خاندانى كه) روشنايى بخش ظلمت هستند و چشمههاى حكمت».
دعوت به مصالح دين و دنيا
خداوند در سوره نساء آیه ۱۳۴ می‌فرمایند: «مَنْ كانَ يُرِيدُ ثَوابَ الدُّنْيا فَعِنْدَ اللَّهِ ثَوابُ الدُّنْيا وَ الْآخِرَةِ وَ كانَ اللَّهُ سَمِيعاً بَصِيراً، هر كس پاداش دنيا بخواهد پاداش دنيا و آخرت نزد خداست و خدا شنواى بيناست».
دعوت به ايمان آوردن به توحيد
همچنین در سوره نحل آیه ۳۶ می‌فرمایند: «وَ لَقَدْ بَعَثْنا فِي كُلِّ أُمَّةٍ رَسُولًا أَنِ اعْبُدُوا اللَّهَ وَ اجْتَنِبُوا الطَّاغُوتَ فَمِنْهُمْ مَنْ هَدَى اللَّهُ وَ مِنْهُمْ مَنْ حَقَّتْ عَلَيْهِ الضَّلالَةُ فَسِيرُوا فِي الْأَرْضِ فَانْظُرُوا كَيْفَ كانَ عاقِبَةُ الْمُكَذِّبِينَ، و در حقيقت در ميان هر امتى فرستادهاى برانگيختيم(تا بگويد) خدا را بپرستيد و از طاغوت(فريبگر) بپرهيزيد پس از ايشان كسى است كه خدا(او را) هدايت كرده و از ايشان كسى است كه گمراهى بر او سزاوار است بنابراين در زمين بگرديد و ببينيد فرجام تكذيب كنندگان چگونه بوده است».
دعوت به الفت و پرهيز از تفرقه
خداوند درسوره آل عمران ۱۰۳ می‌فرمایند: «وَ اعْتَصِمُوا بِحَبْلِ اللَّهِ جَمِيعاً وَ لا تَفَرَّقُوا وَ اذْكُرُوا نِعْمَتَ اللَّهِ عَلَيْكُمْ إِذْ كُنْتُمْ أَعْداءً فَأَلَّفَ بَيْنَ قُلُوبِكُمْ فَأَصْبَحْتُمْ بِنِعْمَتِهِ إِخْواناً وَ كُنْتُمْ عَلى شَفا حُفْرَةٍ مِنَ النَّارِ فَأَنْقَذَكُمْ مِنْها كَذلِكَ يُبَيِّنُ اللَّهُ لَكُمْ آياتِهِ لَعَلَّكُمْ تَهْتَدُون، و همگى به ريسمان خدا چنگ زنيد و پراكنده نشويد و نعمت خدا را بر خود ياد كنيد آنگاه كه دشمنان (يكديگر) بوديد پس ميان دل‌هاى شما الفت انداخت تا به لطف او برادران هم شديد و بر كنار پرتگاه آتش بوديد كه شما را از آن رهانيد اين گونه خداوند نشانههاى خود را براى شما روشن مىكند باشد كه شما راه يابيد».
محتواى تبليغ
يكى ديگر از اركان موفقيت آن است که هر چه محتواى تبليغ با موازين عقلى سازگارتر باشد، پيام مبلغ از تأثیر بیشتری برخوردار است.
ويژگىهاى مبلغ
دین شناس باشد آن را بشناسد، باور داشته داشته باشد و خود نیز بدان عامل باشد.
آگاهى فراگير نسبت به دين
رسول خدا(ص) می‌فرمایند: دين خداوند متعال را هرگز يارى نخواهد كرد، مگر كسى كه به تمام جوانب آن آگاهى داشته باشد. (كنز العمّال)
استناد به كلام اهل بيت(ع)
عن عبدالسلام بن صالح الهروی: سَمِعتُ أبَا الحَسَنِ الرِّضا عليه السلام يَقولُ: رَحِمَ اللّهُ عَبدا أحيا أمرَنا! فَقُلتُ لَهُ: فَكَيفَ يُحيي أمرَكُم؟
قالَ: يَتَعَلَّمُ عُلومَنا و يُعَلِّمُهَا النّاسَ؛ فَإِنَّ النّاسَ لَو عَلِموا مَحاسِنَ كَلامِنا لَاتَّبَعونا.
مردم شناسى
امام صادق(ع) می‌فرمایند: النّاسُ مَعادِنُ كمَعادِنِ الذَّهَبِ وَ الفِضَّةِ؛ فَمَن كانَ لَهُ فِي الجاهِلِيَّةِ أصلٌ فَلَهُ فِي الإِسلامِ أصلٌ.
زمان شناسى
امام على(ع) فرمودند: مردم، به زمانه خود بيشتر شبيهاند تا به پدرانشان.
ويژگىهاى اخلاقى
اخلاص
رسول خدا(ص) می‌فرمایند: هيچ بندهاى نيست كه خطابههاىی ايراد كند، مگر آن كه خداوند از او مىپرسد كه هدفش از آن چه بوده است.
شجاعت
خداوند در سوره احزاب آیه ۳۹ می‌فرمایند: «همان كسانى كه پيام‌هاى خدا را ابلاغ مىكنند، و از او مىترسند، و از هيچ كس جز خدا بيم ندارند؛ و خدا براى حسابرسى كفايت مىكند».
سعه صدر
همچنین خداوند در سوره طه آیه ۲۵ الی ۲۹ «قَالَ رَبِّ اشْرَحْ لِي صَدْرِي وَيَسِّرْ لِي أَمْرِيوَاحْلُلْ عُقْدَةً مِنْ لِسَانِييَفْقَهُوا قَوْلِيوَاجْعَلْ لِي وَزِيرًا مِنْ أَهْلِي، گفت پروردگارا سينه ام را گشاده گردان و كارم را براى من آسان ساز و از زبانم گره بگشاى (تا) سخنم را بفهمند و براى من دستيارى از كسانم قرار ده».
راستگويى
امام على(ع) می‌فرمایند: هرگاه سخن مىگويى، راست بگو.
ايستادگى
خداوند در سوره هود آیه ۱۱۲ می‌فرماید: «فَاسْتَقِمْ كَما أُمِرْتَ وَ مَنْ تابَ مَعَكَ وَ لا تَطْغَوْا إِنَّهُ بِما تَعْمَلُونَ بَصِيرٌ، پس همان گونه كه دستور يافته اى ايستادگى كن و هر كه با تو توبه كرده (نيز چنين كند) و طغيان مكنيد كه او به آنچه انجام مى دهيد بيناست».
خيرخواهى
همچنین خداوند در سوره اعراف آیه ۶۸ می‌فرماید: «أُبَلِّغُكُمْ رِسالاتِ رَبِّي وَ أَنَا لَكُمْ ناصِحٌ أَمِينٌ، پيام‌هاى پروردگارم را به شما مى رسانم و براى شما خيرخواهى امينم».
نرمى
رسول خدا(ص) می‌فرمایند: آسان بگيريد و سختگيرى نكنيد و آرامش بدهيد و مرانيد.
امام على(ع) می‌فرمایند: نرمى گفتار، به بند كشاننده دل است.
ادب
رسول خدا(ص) می‌فرمایند: كسى كه امركننده به معروف است، شيوه كارش بايد شايسته باشد.
فروتنى
«وَ اخْفِضْ جَناحَكَ لِمَنِ اتَّبَعَكَ مِنَ الْمُؤْمِنِينَ، و براى آن مؤمنانى كه تو را پيروى كردهاند، بال خود را فروگستر».
ويژگی‌هاى عملى مبلغ
هماهنگى دل با زبان
دعوت با عمل پيش از بيان
رسول خدا(ص) می‌فرمایند: حواريان به عيسى گفتند: اى روح خدا! با چه كسى همنشينى كنيم؟ فرمود: «آن كس كه ديدارش شما را به ياد خدا اندازد، و گفتارش بر دانش شما بيفزايد، و عمل او ميل شما را به آخرت، بيشتر كند». الكافی: ۱/ ۳۹
آفات تبليغ
ناهمگونى رفتار و گفتار
برحذر داشتن از ناهمگونى رفتار و گفتار
خداوند در سوره صف آیه دو و سه می‌فرماید: «يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لِمَ تَقُولُونَ ما لا تَفْعَلُونَ* كَبُرَ مَقْتاً عِنْدَ اللَّهِ أَنْ تَقُولُوا ما لا تَفْعَلُونَ، اى كسانى كه ايمان آورده ايد چرا چيزى مى گوييد كه انجام نمى دهيد، نزد خدا سخت ناپسند است كه چيزى را بگوييد و انجام ندهيد».
رسول خدا(ص) خطاب به ابن مسعود می‌فرمایند: اى ابن مسعود! از كسانى مباش كه مردم را به نيكى هدايت میكنند و آنان را به نيكى فرمان می‌دهند، اما خود از آن غافلاند. خداوند متعال می‌فرمايد: «آيا مردم را به نيكى فرمان می‌دهيد و خود را فراموش می‌كنيد؟!» ....
اى ابن مسعود! از كسانى مباش كه بر مردم سخت، امّا بر خود آسان می‌گيرند. خداوند متعال می‌فرمايد: «چرا می‌گوييد آنچه را انجام نمی‌دهيد؟». مكارم الأخلاق، بحار الأنوار
خطر مبلغ بىعمل
رسول خدا(ص) می‌فرمایند: من بر امّتم نه از مؤمن هراسانم و نه از مشرك، ترسان؛ چه مرد با ايمان را، خدا به دليل ايمان وى بازمیدارد، و مشرک را به دليل شرک او از پاى در می‌آرد. ليكن من بر شما از مرد منافقى می‌ترسم كه (به حكم شرع) داناست. او چيزى را می‌گويد كه آن را نيكو مىشماريد و كارى مىكند كه آن را ناپسند مىداريد.
وادار كردن
خداوند در سوره بقره آیه ۲۵۶ می‌فرماید: «لا إِكْراهَ فِي الدِّينِ قَدْ تَبَيَّنَ الرُّشْدُ مِنَ الْغَيِّ فَمَنْ يَكْفُرْ بِالطَّاغُوتِ وَ يُؤْمِنْ بِاللَّهِ فَقَدِ اسْتَمْسَكَ بِالْعُرْوَةِ الْوُثْقى لَا انْفِصامَ لَها وَ اللَّهُ سَمِيعٌ عَلِيمٌ، در دين هيچ اجبارى نيست و راه از بيراهه بخوبى آشكار شده است پس هر كس به طاغوت كفر ورزد و به خدا ايمان آورد به يقين به دستاويزى استوار كه آن را گسستن نيست چنگ زده است و خداوند شنواى داناست».
دروغگويى
همچنین خداوند درر سوره نحل آیه ۱۱۶ می‌فرمایند: «وَ لا تَقُولُوا لِما تَصِفُ أَلْسِنَتُكُمُ الْكَذِبَ هذا حَلالٌ وَ هذا حَرامٌ لِتَفْتَرُوا عَلَى اللَّهِ الْكَذِبَ إِنَّ الَّذِينَ يَفْتَرُونَ عَلَى اللَّهِ الْكَذِبَ لا يُفْلِحُونَ و براى آنچه زبان شما به دروغ مى پردازد مگوييد اين حلال است و آن حرام تا بر خدا دروغ بنديد زيرا كسانى كه بر خدا دروغ مى بندند رستگار نمى شوند».
به نقل از ابوالصلت عبدالسلام بن صالح هروى: روزى مأمون از على‌بن موسى‌الرضا(ع) پرسيد: اى فرزند رسول خدا! معناى اين سخن خداوند عزوجل چيست: «و اگر پروردگار تو مىخواست، قطعا همه آنان كه در زميناند، ايمان مىآوردند. پس آيا تو مردم را ناگزير مىكنى كه بگروند؟».
امام رضا(ع) فرموند: «پدرم موسى بن جعفر، از پدرش جعفر بن محمد، و او از پدرش محمد بن على، و او از پدرش على بن حسين، و او از پدرش حسين بن على، و او از پدرش على بن ابى طالب عليه السلام برايم روايت كرد كه مسلمانان به رسول خدا گفتند: اى رسول خدا! كاش هر قدر مىتوانستى مردم را مجبور به پذيرش اسلام مى‌كردى تا شمارِ ما فراوان مىشد و بر دشمنانمان برترى مىيافتيم.
رسول خدا فرمود: «با بدعتى كه خداوند عزوجل نسبت به آن چيزى به من نفرموده، او را ملاقات نخواهم كرد و من از متكلّفان (و سختگيران بر امّت) نيستم». در پى آن، خداوند متعال اين آيه را فرو فرستاد: اى محمد! «و اگر پروردگار تو مىخواست، همه آنان كه در زميناند، ايمان مىآوردند»؛ امّا به شيوه وادار ساختن و از روى ناچارى در دنيا، همان گونه كه در آخرت با مشاهده عذاب، ايمان مىآورند، و اگر با آنان چنين كنم، استحقاق پاداش يا ستايشى از جانب مرا ندارند؛ ولى من خواستهام تا آنان از روى اختيار، بىآن كه ناچار باشند، ايمان بياورند تا از سوى من، استحقاق قربت، كرامت و جاودانگى در بهشت جاويد را پيدا كنند.
نادانسته سخن گفتن
خداوند در سوره نور آیه ۱۵ می‌فرماید: «إِذْ تَلَقَّوْنَهُ بِأَلْسِنَتِكُمْ وَ تَقُولُونَ بِأَفْواهِكُمْ ما لَيْسَ لَكُمْ بِهِ عِلْمٌ وَ تَحْسَبُونَهُ هَيِّناً وَ هُوَ عِنْدَ اللَّهِ عَظِيمٌ آنگاه كه آن (بهتان) را از زبان يكديگر مىگرفتيد و با زبانهاى خود، چيزى را كه بدان علم نداشتيد، مىگفتيد و مىپنداشتيد كه كارى سهل و ساده است با اينكه آن (امر)، نزد خدا بس بزرگ بود».
حديث
رسول خدا(ص) خطاب به ابن مسعود می‌فرماید: اى ابن مسعود! درباره علمى سخن مگو، جز اين كه آن را شنيده يا ديده باشى؛ زيرا خداوند متعال مىفرمايد: «و چيزى كه بدان علم ندارى، دنبال مكن؛ زيرا گوش و چشم و قلب، همه مورد پرسش واقع خواهند شد». مكارم الأخلاق، بحارالأنوار
كتمان علم
خداوند در سوره بقره آیه ۱۷۴ می‌فرماید: «إِنَّ الَّذِينَ يَكْتُمُونَ ما أَنْزَلَ اللَّهُ مِنَ الْكِتابِ وَ يَشْتَرُونَ بِهِ ثَمَناً قَلِيلًا أُولئِكَ ما يَأْكُلُونَ فِي بُطُونِهِمْ إِلَّا النَّارَ وَ لا يُكَلِّمُهُمُ اللَّهُ يَوْمَ الْقِيامَةِ وَ لا يُزَكِّيهِمْ وَ لَهُمْ عَذابٌ أَلِيمٌ، کسانی كه آنچه را خداوند از كتاب نازل كرده، پنهان مىدارند و بدان، بهاى ناچيزى به دست مىآورند، آنان، جز آتش در شكمهاى خويش فرو نبرند، و خدا روز قيامت با ايشان سخن نخواهد گفت و پاكشان نخواهد كرد، و عذابى دردناك خواهند داشت».
رسول خدا (ص) می‌فرمایند: مَن كَتَمَ عِلما مِمّا يَنفَعُ اللّهُ بِهِ في أمرِ النّاسِ؛ أمرِ الدّينِ ، ألجَمَهُ اللّهُ يَومَ القِيامَةِ بِلِجامٍ مِنَ النّارِ، هر كس دانشى را كتمان كند كه خداوند با آن به كار دين مردم، سود مىرساند، خداوند در روز قيامت دهان او را با لگامى آتشين، لگام میزند».
ظاهرسازى
رسول خدا(ص) می‌فرمایند: خداوند لعنت كند كسانى را كه بهسان مو، سخن را پيچ و تاب مىدهند.
رسول خدا(ص) می‌فرمایند: خداوند عزوجل هيچ پيامبرى را جز به عنوان مبلغ برنينگيخت، و بىگمان، پيچ و تاب دادن گفتار و سخن، كارى شيطانى است.
پرگويى
رسول خدا(ص) می‌فرمایند: موسى(ع)، خضر(ع) را ملاقات كرد و به او گفت: مرا اندرز ده! خضر گفت: «اى طالب دانش! گوينده كمتر از شنونده خسته مىشود. پس هنگام سخن گفتن با همنشينان خود، آنان را خسته مكن».
از آسیب‌های مهم فضای تبلیغی، تهاجم فرهنگی دشمن است که هدف دشمن از جنگ تغییر باورهای مردم است. خداوند در سوره بقره آیه ۱۰۹ می‌فرماید: وَدَّ كَثيرٌ مِنْ أَهْلِ الْكِتابِ لَوْ يَرُدُّونَكُمْ مِنْ بَعْدِ إيمانِكُمْ كُفَّاراً حَسَداً مِنْ عِنْدِ أَنْفُسِهِم، بسيارى از اهل كتاب، از روى حسد- كه در وجود آنها ريشه دوانده- آرزو مىكردند شما را بعد از اسلام و ايمان، به حال كفر باز گردانند».
دشمن تهاجم فرهنگی و تحریم تکنولوژی را دستور کار خود قرار داده است و با این تهاجم به تعبیر رهبری دشمن به دنبال تغییر باورهای مردم است که در این صورت تغییر رفتار مردم ر اشاهد خواهیم بود. آسیب شناسی‌های فراوانی در این زمینه صورت گرفته اما کافی نبوده است و باید متولیان فرهنگی بیش از پیش به این امر توجه کنند. لذا به وسیله قرآن و عترت می‌توان مردم را در مقابل هجمه‌های دشمن واکسینه و نقشه‌های دشمن را نقش برآب کرد.
امام رضا(ع) فرموند: «رَحِمَ اللَّهُ عَبْداً احْيا امْرَنا فَقُلْتُ لَهُ: وَ كَيْفَ يُحْيى امْرَكُمْ؟ قالَ: يَتَعَلَّمُ عُلُومَنا وَ يُعَلِّمُهَا النَّاسَ، فَانَّ النَّاسَ لَوْ عَلِمُوا مَحاسِنَ كَلامِنا لَاتّبَعُونا، خدا رحمت كند بندههایى را كه امر ما را زنده كنند، پرسيدم: چگونه امر شما را زنده می‌شود؟، حضرت فرموند: علوم ما را بیاموزند و آن را به مردم، ياد بدهند، مردم نيز اگر سخنان زيباى ما را بدانند، از ما پيروى مىكنند».
