مراقبت از دسیسه دشمن در تفسیری از سوره یوسف

معمولاً داستان‌های قرآنی به گونه‌ای است که انسان از منظرهای مختلف می‌تواند به آن‌ها بپردازد و نکات کاربردی خود را برداشت کند، در این بین قصه سوره یوسف (ع) از این قاعده مستثنی نیست. از این رهگذر هر یک از مفسران حال و گذشته اسلام نکات تفسیری شایسته‌ای را از تک تک آیات این سوره برای مسلمانان به یادگار گذاشتند. نکاتی که معمولاً منطبق با نیازهای روز و تحولات اجتماعی جامعه مسلمین بود.

مراقبت از مکر شیطان، پرهیز از حسد، حمایت خدا از مؤمنان مخلص، روش صحیح تربیت کودک، لزوم تفریح کودک، فرجام زندگی مؤمنانه، فرجام شرک، حسد و کفر و ... از جمله موضوعات نهفته در این سوره شریف است. حتی برخی مفسران معاصر با استناد به برخی آیات، موضوع دشمن‌شناسی را از دیگر مسائل مهم این سوره بر شمردند آنجا که برادران یوسف با نیت توطئه علیه او، از یعقوب نبی اجازه خواستند او را با خود به تفریح ببرند.  یعقوب (ع) در پاسخ درخواست آن‌ها فرمود: «قالَ إِنِّی لَیَحْزُنُنی‏ أَنْ تَذْهَبُوا بِهِ وَ أَخافُ أَنْ یَأْکُلَهُ الذِّئْبُ‏ وَ أَنْتُمْ عَنْهُ غافِلُون‏؛ بردن او مرا سخت اندوهگین مى‏‌کند و مى‏‌ترسم شما از او غفلت کنید و گرگ او را بخورد».

در اینجا این سؤال پیش مى‌‏آید که چرا یعقوب از میان تمام خطرها تنها انگشت روى خطر حمله گرگ گذاشت؟ بعضى مى‏‌گویند: بیابان کنعان بیابانى گرگ‏‌خیز بود و به همین جهت خطر بیشتر از این ناحیه احساس مى‏‌شد. بعضى دیگر گفته‌‏اند که این به خاطر خوابى بود که یعقوب قبلاً دیده بود که گرگانى به فرزندش یوسف حمله مى‏‌کنند. این احتمال نیز داده شده است که یعقوب با زبان کنایه سخن گفت و نظرش به انسان‌هاى گرگ‌‌صفت همچون بعضى از برادران یوسف بود، ولى به هر حال با هر حیله و نیرنگى بود، توانستند پدر را وادار به تسلیم کنند و موافقت او را به هر صورت نسبت به این کار جلب کنند.

از این فراز برداشت می‌شود معمولاً هرگز دشمنان با صراحت و بدون استتار براى ضربه زدن وارد میدان نمى‏‌شوند بلکه براى غافلگیری طرف مقابل، مجال هرگونه دفاع را از او می‌گیرند و کارهاى خود را در لباس‌هاى فریبنده پنهان می‌کنند. برادران یوسف نقشه مرگ یا تبعید او را تحت پوشش عالی‌ترین احساسات و عواطف برادرانه پنهان کردند، احساساتى که هم براى یوسف تحریک‌‏آمیز بود و هم براى پدر ظاهراً قابل قبول.

این همان روشى است که ما در زندگى روز مره خود در سطح وسیع با آن روبرو هستیم، ضربه‏‌هاى سخت و سنگینى که از دشمنان قسم‌خورده، از این رهگذر خورده‌‏ایم کم نیست. گاهى به نام کمک‌هاى اقتصادى و زمانى تحت عنوان روابط فرهنگى، گاه در لباس حمایت از حقوق بشر و زمانى تحت عنوان پیمان‌هاى دفاعى، بدترین قراردادهاى استعمارى ننگین را بر ملتهاى مستضعف و از جمله ما تحمیل کردند، ولى با این همه تجربیات تاریخى باید این قدر هوش و درایت داشته باشیم که دیگر نسبت به اظهار محبتها و ابراز احساسات و عواطف این گرگان خونخوار که در لباس انسان‌هاى دلسوز خود را نشان مى‌‏دهند خوشبین نباشیم.

ما فراموش نکرده‌‏ایم که قدرت‌هاى مسلط جهان به نام فرستادن پزشک و دارو به بعضى از کشورهاى جنگ‌زده آفریقا، اسلحه و مهمات براى مزدوران خود ارسال و زیر پوشش دیپلمات و سفیر و کاردار، خطرناک‌ترین جاسوس‌هاى خود را به مناطق مختلف جهان اعزام می‌کردند. به نام مستشاران نظامى و آموزش‌دهنده‌‏هاى سلاح‌هاى مدرن و پیچیده تمام اسرار نظامى را با خود مى‏‌بردند و به نام کارشناس فنى، اوضاع اقتصادى را در مسیر الگوهاى وابسته که خود مى‌‏خواستند، هدایت مى‌‏کردند. آیا این همه تجربه تاریخى براى ما کافى نیست که هیچگاه فریب این‏ لفافهاى دروغین زیبا را نخوریم و چهره واقعى این گرگان را از پشت این ماسک‌هاى ظاهرا انسانى ببینیم؟

منبع:
تفسیر نمونه آیت‌الله مکارم شیرازی