شیوه مدیریت امام جواد (ع) در بحران‌های اقتصادی

وارث: 

 روش زندگی پیامبر اکرم صلی‌الله علیه و آله و سایر اهل‌بیت(ع) مبتنی بر عالی‌ترین مضامین اخلاقی و رفتاری و نیز نقطه امنی برای آن دست از افرادی است که قصد دارند مقید به عالی‌ترین ارزش‌های انسانی شوند؛‌ چرا که بر اساس اعتقاد شیعیان که البته برگرفته از آموزه‌های قرآن است، این انوار مقدس الهی به این دلیل که متصل به علم و وحی الهی‌اند، از هر نوع خطا و اشتباهی مصون هستند لذا برترین الگو برای بهترین انسان‌ها شناخته می‌شوند.

در این باره و در آستانه شهادت امام جواد(ع) خدمت حجت‌الاسلام سید محمدباقر علم‌الهدی استاد حوزه علمیه و مدیر مؤسسه آموزش عالی قاسم بن الحسن(ع)  رسیدیم تا درباره سبک زندگی آن حضرت گفت‌وگویی داشته باشیم.

نامه‌ای پندآموز از امام رضا (ع)‌ به فرزندش

* زندگانی هر یک از اهل‌بیت (ع)‌ سراسر درس‌های پندآموز است. به نظر می‌رسد ما در شرایط فعلی که دچار چالش‌های فرهنگی هستیم بیش از گذشته نیاز به روی آوردن به سیره اهل عترت (ع) داریم. در این باره از آنجا که در آستان شهادت امام جواد (ع)‌ قرار داریم، قصد داشتیم مهم‌ترین شاخصه‌های زندگانی آن حضرت را از بعد اخلاقی و رفتاری از زبان شما بشنویم.

  فردی که قصد دارد زندگی پاک و زلال مبتنی بر معرفت دینی داشته باشد، چاره‌ای جز پیروی از خوبان عالم از انبیاء و اوصیاء ندارد. چرا که این بزرگواران بنای زندگی خویش را بر پایه پیام وحی استوار می‌کردند. این بزرگواران نه تنها اسوه شیعیان عالم بلکه الگویی برای تمام آزادی‌خواهان و حق‌طلبان و پاک‌طینتان عالمند. در اوج نخبگان بشریت، پیامبر اکرم (ص) و مادون ایشان اهل‌بیت عصمت و طهارت (ع) قرار دارند. خداوند در لزوم اسوه قرار دادن نبی مکرم اسلام (ص) در آیه21 احزاب می‌فرماید: «لَقَدْ کانَ لَکُمْ فی‏ رَسُولِ اللَّهِ أُسْوَةٌ حَسَنَة ... ؛ یقیناً براى شما در [ روش و رفتار ] پیامبر خدا الگوى نیکویى است». منتها این برای کسانی است که زندگی خویش را مبتنی بر ارزش‌های الهی و اهداف آخرتی بنا نهاده باشد چرا که در ادامه آیه فرمود: «لِمَنْ کانَ یَرْجُوا اللَّهَ وَ الْیَوْمَ الْآخِرَ وَ ذَکَرَ اللَّهَ کَثیرا؛ براى کسى که همواره به خدا و روز قیامت امید دارد و خدا را بسیار یاد مى‏‌کند»

لذا انسان‌های مؤمن می‌توانند مسیر زندگی خویش را با بهره‌گیری از الگوهای برتر دینی یعنی پیامبر و ائمه (ع) جهت مثبت دهند و به سوی نورانیت هرچه بیشتر حرکت کنند تا از این طریق ایمانیات، روحیات، اخلاقیات، صفات و رفتار خویش را اصلاح کنند. از آنجا که تمام اهل‌بیت (ع)‌ از یک نور واحدند، اتصال به هریک از این بزرگواران موجب رشد و رفعت انسان می‌شود. اگر محب واقعی اهل‌بیت (ع)‌ هستیم، باید ببینیم از چه طریقی می‌توانیم ایشان را همراهی کنیم. ما باید به طریقی پیش برویم که هر لحظه به ایشان مقرب شویم. حال همان طور که سؤال کردید، به مناسبت ایام شهادت امام جواد (ع) به بخشی از سیره ایشان اشاره می‌کنم.

یکی از شاخصه‌های زندگانی امام جواد (ع)، ارائه زندگی برتر به تمام کسانی است که دل در گروی محبت اهل‌بیت(ع) سپردند. با مرور تاریخ زندگانی حضرت به نکات قابل توجهی در بحث رفتار و ایمانیات دست می‌یابیم. نقل است امام رضا (ع) زمانی که در مرو تشریف داشتند، نامه‌ای به فرزندشان امام جواد (ع) که در آن زمان کودکی خردسال بودند، نوشتند. حضرت برای به نمایش گذاشتن نقش امام در جامعه، توصیه‌هایی به ایشان می‌کند که برای تمام مسئولان و مردم کاربردی است.

بَزَنطی از اصحاب امام رضا (ع) روایت می‌کند نامه‌ای از علی بن موسی الرضا به فرزندشان امام جواد (ع) رسید که در آن نوشته شده بود: «شنیده‌‏ام هنگامى که سوار می‌شوى و قصد بیرون رفتن دارى، غلامان تو را از در کوچک و در پنهانی بیرون مى‏‌برند». امام رضا (ع) در این نامه این کار را به صفت بُخل نسبت داده و فرمود این کارشان به دلیل بُخل است تا کسی از تو خیری نبیند؛ فَإِنَّمَا ذَلِکَ مِنْ بُخْلٍ بِهِمْ لِئَلَّا یَنَالَ مِنْکَ أَحَدٌ خَیْراً.  

سپس امام در ادامه نامه،‌ امام جواد (ع) را سوگند می‌دهند «به حقى که من بر تو دارم، از تو می‌خواهم که رفت و آمدت جز از در بزرگ نباشد و هرگاه قصد سوار شدن و بیرون رفتن دارى، با تو کیسه‌‏هاى درهم و دینار باشد تا کسى چیزى از تو نخواهد مگر اینکه به او عطا کنى و اگر از خودی‌هایت کسى از تو طلب و درخواست کمکى کرد مبادا از پنجاه دینار بدو کمتر بخشى، و افزون بر پنجاه را خود دانى و نیز اگر از عمه‌‏زادگان از تو مالى طلبید مبادا از بیست و پنج دینار به او کمتر بخشى و افزون بر آن را، خود دانى و من می‌خواهم که خداوند به تو جایگاه رفیعی دهد، پس انفاق کن و از خدا مترس که بر تو تنگ گیرد یا تهى دست شوی».

این فراز به خوبی نشان می‌دهد که مسئولان جامعه اسلامی باید دارای روحیه مردمی و از مشکلات آن‌ها آگاه باشند. همچنین به اطرافیان خویش حتی اگر در حق‌مان کوتاهی کردند، نیکی کنیم و به فقرا انفاق کنیم؛‌ چرا که این اعمال باعث رشد معنوی خودمان می‌شود، همچنان که امام رضا (ع) فرمود من این‌ها را به تو می‌گویم تا خداوند جایگاه رفیعی به تو ببخشد؛ إِنَّمَا أُرِیدُ بِذَلِکَ أَنْ یَرْفَعَکَ اللَّهُ.

با افراد شرور همنشینی نکنید

* روایتی از امام جواد (ع) درباره مراقبت از همنشینی با افراد شرور خواندم که حضرت فرمود: «از رفاقت با آدم شر مراقبت کن که مانند شمشیر است؛ ظاهر زیبا دارد ولى اثر بد». تحلیل‌تان در این باره چیست؟

اصل روایت به این صورت که امام جواد (ع) به یکی از اصحاب خویش فرمود: «إِیَّاکَ وَ مُصَاحَبَةَ الشَّرِیرِ، فَإِنَّهُ کَالسَّیْفِ الْمَسْلُولِ، یَحْسُنُ مَنْظَرُهُ وَ یَقْبُحُ أَثَرُهُ» یعنی مراقب باش با افراد پست و شرور همنشینی نکن، چرا که «فَإِنَّهُ کَالسَّیْفِ الْمَسْلُولِ»، آدم‌های پست مثل شمشیرهای آغشته به زهر هستند، یعنی همچنان که شمشیر زهرآلود با کوچک‌ترین جراحتی فرد را به مرور از پای در می‌آورد، همنشینی با افراد شرور نیز چنین خاصیت منفی به همراه دارد.

در واقع نیاز ذاتی انسان در معاشرت و همنشینی با مردم و حضور اجتماعی اوست، اما باید شاخصه‌ها و معیارهایی را برای خود تعریف کند. این شاخصه‌ها در منابع دینی ما موجود است. خلاصه مطلب این که انسان باید با صالحان و نیکان همنشین باشد تا ایمانیات و اخلاق او شکل نیکو بگیرد و از دیگر سو از افراد ناباب و شرور پرهیز کند. در این صورت حضور فرد در جامعه مؤثر می‌شود، حضوری که پایه آن صالحیت و تقواست. مصاحبت و همنشینی با چنین افرادی نیز برای دیگران دلنشین خواهد بود. در واقع فردی که واجد صفات برتر است، خود به خود محبت دیگران را بسوی خود جلب می‌کند. همچنان که امام جواد در دیگر روایت فرمول‌های دیگری را جهت جلب محبت دیگران مطرح می‌فرماید.

3 عامل برای جلب محبت مردم

حضرت در روایتی سه چیز را عامل جلب محبت مردم معرفی کرد و فرمود: «سه چیز است که محبت را جلب می‌کند؛ انصاف در معاشرت، و مواسات در شدت و هماهنگی و رجوع بقلب سلیم و پاک؛ ثَلَاثُ خِصَالٍ تَجْتَلِبُ بِهِنَّ الْمَحَبَّةَ الْإِنْصَافُ فِی الْمُعَاشَرَةِ وَ الْمُوَاسَاةُ فِی الشِّدَّةِ وَ الِانْطِوَاعُ وَ الرُّجُوعُ إِلَى قَلْبٍ سَلِیمٍ.» انصاف در معاشرت مصادیق متعددی دارد؛ مثلاً از یک جهت همان ضرب‌المثل مشهور است که گفت «یک سوزن به خودت بزن و یک جوالدوز به دیگران». اگر از دیگران در قبال خود انتظار داری، ابتدا ببین چقدر این انتظار معقولانه است. یا در دیگر روایت داریم آنچه که خود می‌پسندی برای دیگران هم بپسند و از آنچه خود نمی‌پسندی برای دیگران هم نپسند. در ادامه فرمود: الْمُوَاسَاةُ فِی الشِّدَّةِ؛ یعنی در سختی‌های زندگی مواسات داشته باشید و با مردم همدردی کنید. اکنون که مردم گرفتار وضعیت اسفبار اقتصادی شده‌اند، این توصیه امام (ع) بسیار ضروری جلوه می‌نماید. یا اگر از دیگری بدهی داریم، مقداری دندان روی جگر بگذاریم و به او مهلت دهیم. همچنین کسی که قلب سلیم داشته باشد، یعنی از هر شرک و ریایی تطهیر باشد، نور الهی درون آن جا می‌گیرد. در چنین شرایطی انسان محبت دیگران به خود جلب می‌کند.

ولی اگر انسان دارای روحیه خُنثی باشد و به حقوق دیگران احترام نگذارد و نیز در شدائد به داد دیگران نرسد، هیچ جایگاهی در قلب مردم ندارد. بود و نبود چنین فردی زیاد تفاوتی به حال اطرافیان و جامعه ندارد. بدتر این که اگر اهل معصیت و فاقد قلب سلیم باشد، برای جامعه مضر هم خواهد بود.

بنابراین نیکی کردن و سالم زیستن اثرات معنوی مثبتی در خانواده و جامعه به همراه خواهد داشت همچنان که روی آوردن به گناهان زندگی انسان را دچار دست‌انداز می‌کند و او را به تباهی می‌کشاند. جالب است که در روایتی دیگر از امام جواد (ع) رابطه‌ای بین گناهان با مرگ زودرس و نیکی کردن با طول عمر می‌بینیم آنجا که فرمود: «فرا رسیدن مرگ آدمی در اثر گناهان، بیش از فرا رسیدن مرگ او به واسطه  اجل است و ادامه یافتن زندگى او، در اثر کارهاى نیک، بیشتر از ادامه یافتن زندگى او به مدت عمر است؛ مَوْتُ الْإِنْسَانِ بِالذُّنُوبِ أَکْثَرُ مِنْ مَوْتِهِ بِالْآجَالِ وَ حَیَاتُهُ‏ بِالْبِرِّ أَکْثَرُ مِنْ حَیَاتِهِ بِالْعُمُرِ». یعنی مردم به اندازه‌ای که به خاطر گناهان‌شان از دنیا می‌روند، به مراتب بیشتر از مرگ بر اثر مرگ طبیعی است و برعکس این مسئله هم صادق است؛ یعنی گاهی اوقات انسان به واسطه یک کار خیر، عمرش افزایش می‌یابد؛ مثلاً صله رحم و صدقه از عوامل معنوی افزایش طول عمر است که در روایات متعدد به آن اشاره شده است. از آن سو کسی که اهل معصیت است،‌ به طور طبیعی با تلاطم‌های روحی و روانی مواجه می‌شود و بر سلامت وی اثر منفی می‌گذارد؛ لذا ما نیاز داریم نسبت به این قواعد الهی آگاهی داشته باشیم.

نیکی کردن و سالم زیستن اثرات معنوی مثبتی در خانواده و جامعه به همراه خواهد داشت همچنان که روی آوردن به گناهان زندگی انسان را دچار دست‌انداز می‌کند و او را به تباهی می‌کشاند. جالب است که در روایتی دیگر از امام جواد (ع) رابطه‌ای بین گناهان با مرگ زودرس و نیکی کردن با طول عمر می‌بینیم.

* اکنون در شرایطی قرار داریم که مردم به سبب نقصان مدیریتیِ مسئولان و نیز تحریم‌های دشمن دچار تنگناهای اقتصادی شده‌اند. به نظر می‌رسد طی تاریخ زندگانی امام جواد (ع) مسلمانان با چنین معضلی مواجه بودند. برخورد آن حضرت در چنین شرایطی به چه نحوی بود؟ 

زندگی با شکوه خلفای عباسی و خوش گذرانی آنان، از اموالی بود که مردم از مناطق مختلف به سرانه آن‌ها واریز می‌کردند. خلفا غرق در فساد بودند و اموال مسلمانان پشتوانه مالی آن‌ها بود و فقر را برایشان به ارمغان آورد. امام جواد (ع) در چنین شرایطی از اقدامات مادی و معنوی بهره می‌برد و شرایط را مدیریت می‌کرد.

در وهله اول اموالی که مردم از نقاط مختلف جهان برای امام جواد (ع) ارسال می‌کردند، گاه مبالغ بسیار زیادی را شامل می‌شد. امام (ع) بخش عمده‌ای از هدایا را برای کمک به مستمندان استفاده می‌کردند. علاوه بر این، خلفا و دستگاه حکومت، علاوه بر مقرری‌هایی که به ائمه می‌پرداختند، صله‌ها و هدایایی هم به ایشان می‌دادند. ائمه نیز این هدایا را می‌پذیرفتند و با آن‌ها مشکلات مالی خود و شیعیان را حل می‌کردند. 

شیوه دیگر، دعوت به صبر بود. چرا که همواره در طول تاریخ خداوند مردم را با تنگناهای معیشتی مورد آزمون قرار می‌دهد تا در بین آن‌ها اهل صبر ارزش یابند. مردی خدمت امام جواد (ع) رسید و گفت به من توصیه‌ای کن. امام فرمود آیا عمل می‌کنی؟ گفت بله عمل می‌کنم. حضرت فرمود: «صبر را بالش خود کن، فقر را در آغوش بگیر، لذتها را واگذار، با هوس مخالفت کن و بدان که هرگز از مراقبت خداوند بیرون نیستى، پس ببین در چه حالى؟ تَوَسَّدِ الصَّبْرَ وَ اعْتَنِقِ الْفَقْرَ»

یعنی در زندگی پشتیبان و تکیه‌گاه خود را صبر قرار بده. گردن به گردن فقر بگذار؛ کنایه از اینکه به دلیل فقر و نداری، گردن خود را نزد مردم کج نکن و با فقر بساز و مراقب باش این فقر شیرازه زندگی تو را بر هم نریزد. سپس فرمود: «وَ ارْفَضِ‏ الشَّهَوَاتِ‏ وَ خَالِفِ الْهَوَى وَ اعْلَمْ أَنَّکَ لَنْ تَخْلُوَ مِنْ عَیْنِ اللَّهِ فَانْظُرْ کَیْفَ تَکُونُ» شهوات را واگذار و با هوای نفس مخالفت کن؛ ضمناً بدان در زندگی همواره تحت نظر خداوند عمل می‌کنی،‌ پس ببین چگونه هستی. حقیقتاً اگر به این توصیه حضرت عمل شود، بسیاری از چالش‌های زندگی اصلاح می‌شود. از یک سو مردم در قبال مشکلات صبر پیشه می‌کنند و از دیگر سو ثروت‌اندوزان به جان مردم نمی‌افتند. ریشه تمام اختلاس‌گری‌ها و ویژه‌خواری‌ها و دست بردن در بیت‌المال،‌ پیروی از شهوات و هوای نفس است. کسی که به خاطر ثروت‌اندوزی خود را گرفتار هوا و هوس کند هرچند به ظاهر فرد ثروتمند و موجهی است، اما در باطن نفس ذلیلی دارد و از این جهت امکان خطا در او افزایش می‌یابد.

ریشه تمام اختلاس‌گری‌ها و ویژه‌خواری‌ها و دست بردن در بیت‌المال،‌ پیروی از شهوات و هوای نفس است. کسی که به خاطر ثروت‌اندوزی خود را گرفتار هوا و هوس کند هرچند به ظاهر فرد ثروتمند و موجهی است، اما در باطن، نفس ذلیلی دارد و از این جهت امکان خطا در او افزایش می‌یابد.
امام جواد (ع) در درمان چنین خصلت‌هایی در دو جمله مختصر اما مفید فرمود: «صَن نَفسَک عَن‏ عارِ العاجِلَة، و نارُ الآجلة»، یعنی اعضا و جوارح ظاهری و باطنی خود را از ذلت و ننگ زودرس و از عذاب آخرت محفوظ نگه دار. فکر و ذهن و روح و سایر ابعاد خود را از آتش غضب الهی محفوظ نگهدار. کسی که از آتش عذاب ترس داشته باشد، از شهوت و هوای نفس پیروی نمی‌کند، به اموال مردم تعدی نمی‌کند، زبان خود را از غیبت و بدگویی و تملق و چشم خود را از نگاه به نامحرم و تصاویر نامطلوب حفظ می‌کند.

منبع:تسنیم