اشعری قمی ، سعد بن سعد

شهر مقدس قم در طول تاریخ اسلام خاستگاه مهم شیعیان بوده است و انسانهایی در این شهر پرورش یافته اند كه مایه افتخار و شكوه شیعیان شده اند؛ بزرگ مردانی كه در برابر حاكمیّت استبداد به ملت ها درس آزادگی آموخته و شعله های مكتب انقلابی تشیّع را روشن نگاه داشته اند.

یكی از این ستارگان تابناك كه در آسمان علم و حدیث درخشید، سعدبن سعد اشعری قمی است؛ مردی كه در روزگار خویش یكی از پرچمداران اخبار و روایات ائمه اطهار (ع) بود. امید است كه مقاله حاضر برای شناخت او، چراغ راه و برای نسل جستجوگر زمان ما كه در جستجوی انسان های برجسته و بزرگ تاریخ اند، الگویی جاودان باشد.

همانطور كه از نسبت قمی و اشعری این مرد بزرگ به دست می آید، وی از خاندان شریف «اشعری» است كه خدمات شایانی در ترویج مذهب

ناب شیعه انجام داده اند و دهها فقیه و محدّث و متكلم در دامان خویش پرورده اند.

اسم شریف این چهره درخشان سعد، فرزند سعد لقبش اشعری و نسبت او قمی است(1).

تاریخ نگارانی كه شرح حال سعد را نوشته اند، از او به نیكی یاد كرده و مورد ستایش قرار داده اند. شیخ طوسی می نویسد: سعدبن سعد اشعری، صاحب «كتاب» است(2) و نجاشی در «رجال» و علاّمه در «خلاصه» می فرماید: سعدبن سعد اهل قم و مورد اطمینان است(3).(4)

شیخ كشّی این روایت را نقل می فرماید: عبداللّه بن صلت قمی به من خبر داد كه در یكی از آخرین روزهای حیات امام جواد (ع) ، خدمت حضرت مشرّف شدم. شنیدم كه امام معصوم (ع) فرمود: «خدا صفوان بن یحیی را جزای نیكو عنایت فرماید. در حق محمدبن سنان و زكریابن آدم دعا كردند و فرمودند كه به عهد و پیمان خود درباره من وفا كردند، اما امام نامی از «سعد اشعری» نبرد. من مرتبه ای دیگر به حضور امام رفتم، فرمود خداوند صفوان بن یحیی و محمدبن سنان و زكریابن آدم و سعدبن سعد را خیر دهد؛ زیرا نسبت به من وفاداری كردند(5).

این روایت گویای شخصیت والای سعدبن سعد، نزد حضرت جواد (ع) است. در این حدیث امام ایشان را دعا كرد و در ردیف بزرگان فقه و حدیث به حساب آورد. یقینا این اعتبار معنوی به دلیل روح بلند و مقام رفیع این محدّث جهان تشیع است.

سایر دانشمندان و گزارش دهندگان مانند علامه مامقانی هم كه تألیفهایی در زمینه زندگی بزرگان تاریخ تشیع نوشته اند، همان سخنان برجستگان رجال شیعه را ذكر كرده اند.

شیخ طوسی و نجاشی او را از یاران و راویان حضرت رضا و حضرت جواد (ع) می دانند(6)/(7) و از حدیثی هم كه كشی نقل كرده استفاده می شود كه او از راویان و یاران حضرت جوادالائمه (ع) بوده بعضی از علماء معاصر هم همین مطلب را مورد تأیید قرار داده اند(8).

سعد برای شناخت مكتب و اخبار اهل بیت عصمت (ع) از شهر قم به مدینه یا خراسان هجرت كرد. او این راه طولانی را طیّ طریق كرد تا از دریای بی انتهای دانش امام (ع) قطره ای برگیرد و از خرمن علم او، خوشه ای برچیند. آری او نمونه این خبر معروف است كه امام صادق (ع) فرمود: یك نفر از شیعیان ما كه اخبار و روایات ما را بین پیروان ما منتشر كند قلب ها و جان های آنها به نور دین محكم شود، از هزار نفر عابد، كه تنها اهل دعا و ذكراند ولی مبلّغ رسالت الهی نیستند بهتر است(9).

«سعد» از چند نفر، روایت نقل می كند كه عبارتند از:

1 - حسن بن جهم(10)

وی مورد اطمینان و از یاران حضرت رضا (ع) بود(11).

2 - صفوان بن یحیی(12)

دانشور بسیار بزرگی است كه در میان یاران ائمه همانند ستاره ای پرفروغ می درخشد(13).

3 - علی بن ابی حمزه(14)

عدّه زیادی از دانشمندان و راویان نزد «سعد» به فراگیری سخنان گُهربار ائمه (ع) پرداخته اند نام این اشخاص در كتاب های رجالی ذكر شده است كه به اسامی چند تن از آنان اشاره می كنیم.

1 - محمدبن خالد برقی(15)

از بزرگان شیعه، یار امام موسی و امام رضا (ع) بود. و فرزند احمدبن محمدبن خالد مؤلف كتاب محاسن برقی بود.

شیخ طوسی و علاّمه، او را فردی مورد اطمینان شمرده اند(16).

2 - محمّدبن الحسن ابی خالد(17)

شیخ طوسی او را از اصحاب امام رضا (ع) می داند و از روایات متعدد به دست می آید كه محمد «وصیّ»(18) سعدبن سعد و شخصی قابل اعتماد بود(19).

3 - احمدبن محمدبن عیسی قمی(20)

یكی از دانشمندان بزرگ و مورد اطمینان شیعه در قم و مورد اعتماد راویان بود.

نجاشی می نویسد: بزرگِ قم و عالمِ برجسته و فقیه آنان كه در شهر قم ریاست داشت و با امام رضا و امام جواد و حضرت هادی (ع) ملاقات كرده است(21).

4 - عبادبن سلیمان(22)

راوی بیشتر روایاتی كه از سعد نقل شده است، عبّاد است. البته كسی از دانشمندان پیشین او را مورد وثوق ندانسته است، ولی بعضی از دانشوران اخیر مانند؛ وحید بهبهانی تلاش كرده اند كه شخصیت مناسبی از او ارائه كنند(23).

روزگار او

قرائن و شواهد ما را راهنمایی می كند كه او در اواخر قرن دوم هجری در شهر مقدس قم چشم به جهان گشود و در نیمه اول قرن سوّم جان به جان آفرین تسلیم كرده است.

البته با توجه به اینكه سعدبن سعد از صفوان بن یحیی روایت نقل می كند و صفوان بن یحیی در سال 210 رحلت كرده است، دوران زندگی او را می توان حدس زد.

فهرست نویسان بزرگ شیعه دو یا سه كتاب از سعد ثبت كرده اند و شیخ طوسی می گوید، او كتابی دارد(24). اما موضوع این كتاب مشخص نیست. نجاشی كتابی به نام «المسائل» به او نسبت داده است(25) كه در این كتاب 52 حدیث از سعد در زمینه های مختلف فقهی و اعتقادی وجود دارد(26).

در پایان به چند نمونه روایت كه از این بزرگوار نقل شده است، اشاره می كنیم.

پاداش زیارت فاطمه معصومه(س)

از معروفترین احادیثی كه درباره شأن و منزلت حضرت معصومه(س) و ثواب زیارت ایشان نقل شده است، یكی روایت سعدبن سعد است و شاید این مهمترین سند در این باره است. همه روایتگران این حدیث از عالمان مورد اطمینان شیعه اند. شیخ صدوق به نقل از پدرش، از علی بن ابراهیم قمی، از ابراهیم بن هاشم، از سعد اشعری از امام رضا (ع) اینگونه نقل می كند: قال: سَئلتُهُ عَنْ فاطِمَه بِنتِ موسَی بْنِ جَعْفَرِ فقال: مَنْ زارها، فله الجنّه(27).

سعد می گوید: از امام رضا (ع) درباره شأن و فضیلت زیارت حضرت فاطمه معصومه (ع) سؤال كردم: هر كس او را زیارت كند، بهشت برای او است.

سعد می گوید از امام رضا (ع) درباره توحید و اعتقاد به آن سؤال كردم، فرمود: توحید واقعی همان است كه شما شیعیان دارید(28).

امام رضا (ع) فرمود: از جمله خُلق و خوی پیامبران خدا، تمیزی و استفاده از عطرها و اصلاح سر و صورت بوده است(29).

امام رضا (ع) به سعد فرمود: ای سعد هرگاه موقع نماز فرارسید، نمازت را بخوان، چون نمی دانی لحظه دیگر زنده خواهی بود یا نه!(30)

سعد از داود رِقّی نقل می كند كه نزد امام صادق (ع) بودم. امام آب نوشید بعد از آن دیدم كه امام گریه می كند. لحظه ای بعد، فرمود: خداوند قاتل امام حسین را لعنت كند. هر كس وقتی آب نوشید، امام حسین را یاد كند و بر قاتل او لعنت فرستند، خداوند متعال برای او هزار حَسَنه می نویسد، هزار گناه از او پاك می نماید، او را از نظر معنوی به هزار درجه بالا می برد و گویا هزار بنده آزاد كرده است و پروردگار او را در روز قیامت با مسرّت و شادی محشور خواهد كرد(31).

به نقل راویان از امام صادق (ع) نقل می كند كه حضرت فرمود: وقتی فتنه و بلا در شهرها ظاهر شد، به شهر قم پناه ببرید زیرا برای كسانی كه نگران حفظ دین خود هستند جای مناسبی است(32).

با یك واسطه از حضرت امام رضا (ع) روایت می كند كه فرمود:

«حجت خدا بر مردم كامل نمی شود مگر به وسیله امام معصومی كه شناخته شده باشد(33).»

سعد می گوید: حضرت رضا (ع) در معنای این آیه شریفه: كه چه كسی گمراهتر است، از كسی كه بدون راهنمایی خدا، از هوای نفس پیروی می كند، فرمود: كسانی كه مذهب و دین خود را از غیر امامان معصوم (ع) فرامی گیرند(34).

محلّ دفن سعدبن سعد اشعری معلوم نیست و نمی توان در این موضوع نظری قاطع داد و شاید مثل بسیاری از خاندان اشعری، در جوار حضرت معصومه و شهر مقدس قم دفن شده باشد.

.......................................

«پی نوشتها»

1 - رجال نجاشی، ص 127، فهرست شیخ طوسی، ص 76.

2 - رجال شیخ طوسی، ص 127.

3 - رجال نجاشی، چاپ مكتبه داوری، ص 127.

4 - خلاصه علامه حلی، ص 78.

5 - رجال كشی، ج 2، ص 792، چاپ مؤسسه آل البیت لاحیاءالتراث.

6 - رجال شیخ طوسی، ص 378.

7 - نجاشی، ص 127.

8 - معجم الثقات، چاپ جامعه مدرسین، ص 58.

9 - اصول كافی، چاپ دارالكتب الاسلامیه، ج 1، ص 33.

10 - بحارالانوار، ج 11، ص 66.

11 - رجال نجاشی، ص 36.

12 - بحارالانوار، ج 17، ص 153.

13 - نجاشی، ص 139، فهرست شیخ، ص 83، رجال شیخ، ص 357.

14 - بحارالانوار، ج 26، ص 45.

15 - رجال نجاشی، ص 127.

16 - تنقیح المقال ممقانی، ج 3، ص 111.

17 - فهرست شیخ، ص 76.

18 - تنقیح المقال، ج 2، ص 99.

19 - همان.

20 - فهرست شیخ، ص 76.

21 - رجال نجاشی، ص 60.

22 - همان، ص 127.

23 - تنقیح المقال، ج 2، ص 121.

24 - فهرست شیخ، ص 76.

25 - رجال نجاشی، ص 127.

26 - بانك اطلاعات كتابخانه حضرت معصومه (س).

27 - ثواب الاعمال (صدوق) ترجمه علی اكبر غفاری، ص 226.

28 - بحارالانوار، چاپ آخوندی، ج 3، ص 240.

29 - بحارالانوار، ج 11، ص 43.

30 - وسائل الشیعه، ج 4، ص 119.

31 - بحارالانوار، ج 46، ص 303.

32 - همان، ج 60، ص 214.

33 - همان، ج 23، ص 51؛ از بصائرالدرجات، صفّار قمی، ص 143.

34 - همان، ج 2، ص 302.