فضیلت مطالعه برتر است یا نمازشب
*تاسف شیخ عباس قمی برای از دست دادن نماز شب
حاج شيخ عباس قمي صاحب كتاب مفاتيح الجنان همواره در گذار سال و در هر چهار فصل حداقل يك ساعت پيش از طلوع فجر بيدار شده و به نماز مي‌ايستادند. فرزند ايشان نقل مي‌كند كه يك روز صبح ديدم پدرم گريه مي‌كند، كه گويا مي‌گفت: «يا ليتني قدمت لحياتي؛ كاش براي زندگي‌ام پيش مي‌فرستادم».
«يَا حَسْرَتَى علَى مَا فَرَّطتُ فِي جَنبِ اللَّهِ ؛ دريغا بر آنچه در حضور خدا كوتاهي ورزيدم.»
گفتم: پدر جان چرا گريه مي‌كنيد؟
ـ پسرم، شب گذشته نماز شب را از دست دادم.
ـ پدر جان، شما كه واجبي را ترك نكرده و حرامي را نيز مرتكب نشده‌ايد؛ به علاوه نماز شب، مستحب است نه واجب.
دريغا عيش شبگيري كه در خواب سحر بگذشت *** نداني قدر وقت اي دل مگر وقتي كه در ماني
مرحوم ميرزا جواد ملكي تبريزي (ره)ترك كنندگان نماز شب را به چهار دسته تقسیم نموده اند؛
*دسته نخست:
*كساني كه به شب‌نشيني‌هاي بيهوده و بي‌محتوا دل مشغول و سرگرم هستند. به راستي اين موضوع، ـ حتي اگر از نماز شب هم بحث نمي‌كرديم ـ زيان‌هاي فراواني دارد مثل: اتلاف وقت، پراكنده گويي و هجمه به آبروي ديگران و از هم دريدن آن. حقيقتا خواب بر اين امور شرف دارد.
«گفته‌اند: بر ابليس هيچ چيز دشوارتر از خواب عاصي نيست، زیراگويد: كي بود كه بيدار شود تا ـ خداي را معصيت كند.
علاوه بر آن، شب زنده‌داري‌هاي پرمحتوا نيز كه بي حد و مرز برگزار مي‌شود، رهزن طريقت آل الله و پيمايش راهي است كه با سرشت و سرنوشت آدمي ناسازگار است؛ براي مثال برخي‌ها به سيدالشهداء(عليه‌السلام) تا دير وقت به سر و سينه مي‌زنند؛ به گونه‌‌اي كه با اين افراطي‌گري، نوبت به خداي متعال و نماز واجب صبح هم نمي‌رسد.
* پرخوري و شكم انباشتن خواب را سنگين و زياد مي‌سازد؛
برخي از حكيمان گفته‌اند: «الاكل للقوت لا للشهوة؛ خوردن براي نيرو گرفتن است، نه شهوت».
از رسول خدا(صلي الله عليه و آله) روايت است: دل آن كس كه شكمش پر است، به ملكوت آسمان راه ندارد.
همچنین امام صادق(عليه‌السلام) نیزمي‌فرمايد: براي قلب مؤمن چيزي زيان بارتر از پرخوري نيست؛ پرخوري دو چيز را به ارث مي‌گذارد؛ سنگ‌دلي و هيجان شهوت.
از اميرالمؤمنين(عليه‌السلام) روايت است كه: با دارا بودن سه چيز در سه چيز طمع نورز:
الف) در بيداري با پرخوري.
ب) در نورانيت چهره با خوابيدن در تمام شب؛
ج) در امان بودن از دنيا با هم‌نشيني گنه‌كاران.
* بستري كه بيش از حد نرم و راحت باشد، زمينه‌ساز خوش خوابي و سنگين‌تر شدن آن است.
امام صادق(عليه‌السلام): من به يقين دشمن دارم كسي را كه قرآن مي‌خواند، و برخي از شب را بيدار است، ولي از رختخوابش (براي نماز شب) جدا نمي‌شود تا اين كه صبح براي نماز برمي‌خيزد.
تا كي آخر چو بنفشه سر غفلت در پيش *** حيف باشد كه تو در خوابي و نرگس بيدار
«اين چنين روا نيست كه انسان بخوابد تا نزديك طلوع آفتاب و بعد به زحمت نمازش را اداء بخواند. انسان را كه خواه و ناخواه مي‌برند، چه بهتر كه خودش برود».
«آيا طالبان اين دنيا را نمي‌بيني كه اگر يكي از آن‌ها را سلطان وقت به خلوت فرا خواند، گرچه وقت ملاقات با او را دل شب قرار دهد، او به خواب نخواهد ماند، بلكه آن شب را از ترس اين كه مبادا به خواب بماند كلا بيدار و پيوسته به فكر مجلس سلطان و صحبتش با او خواهد بود. و تو اگر به احوال خويش تأمل كني به يقين خواهي ديد كه اگر احتمال دهي كه كسي نيمه شب مبلغ قابل توجهي پول برايت خواهد آورد از شوق دست‌يابي به آن مال و ترس اين كه مبادا به واسطه خواب از دستت برود، قدرت بر خوابيدن نخواهي داشت».
در روايت است كه حضرت موسي(عليه‌السلام) به خداوند عرض داشت بار خدايا مبغوض‌ترين بندگان نزد تو كيست؟ جواب آمد: «جيفة بالليل، بطال بالنهار؛ مبغوض‌ترين خلق، نزد من، كسي است كه شب، مردار است و روز را به بطالت مي‌گذراند.»
*نافرماني و گناه خدا(حق الله و حق الناس)
مردي نزد اميرالمؤمنين(عليه‌السلام) آمد و عرضه داشت: من از نماز شب باز مانده‌ام! امام فرمود: گناهانت تو را زنجير كرده‌اند.
امام صادق(عليه‌السلام) مي‌فرمايد: حقيقتا فردي تنها به خاطر يك دروغ از نماز شب باز ماند و كسي كه از نماز شب (رزق معنوي) محروم گردد، از رزق و روزي (مادي) نيز محروم مي‌ماند.
[گاه] انسان، گناه مي‌كند و به همين سبب از نماز شب باز مي‌ماند، همانا تأثير عمل زشت در جان آدمي از وارد شدن چاقو در گوشت، چالاك‌تر است.
*دسته دوم
دسته دوم كساني‌اند كه همه موارد بالا را رعايت كرده‌اند. ولي بنا بر روايت‌هاي وارد شده براي نگهداري بنده از عُجب يكي دو شب از نماز شب باز مي‌ماند.
از عجب و روي و ريا بپرهيزيم تا از فيض رحمت خدايي در هر سحر بي‌بهره نمانيم. بيماري‌هاي اخلاقي را حقيقتا بيماري بدانيم و از آن سرسري نگذريم و به اهل و طبيبان روح مراجعه كنيم و دل و جانمان را درمان و كاستي‌ها را جبران كنيم.
*دسته سوم:
بيماران و كساني كه به سحر خيزي و برپايي نماز شب اهتمام دارند، ولي معذوراند، اينان چون بر نيت خويش استوارند و به درستي و خردورزانه، همگون با آموزه‌هاي متعالي ديني، زندگي را مي‌گذرانند به وعده و خبر آل الله(علهيم‌السلام) نيت اين عمل آنان را به پاداش نماز شب خواهد رساند.
پيامبر اسلام(صلي الله عليه و آله) مي‌فرمايد: اگر كسي پيش خود قصد كند كه لحظه‌اي از شب را برخيزد، ولي ناخواسته به خواب رود، خداوند نيتش را پذيرفته و پاداش عملي را كه قصد كرده بود برايش بنويسد.
*دسته چهارم:
كسي كه گمان مي‌برد فضيلت مطالعه از نماز شب برتر است، «و اين چيزي جز غرور و فريب نيست» ، «بايد از اين مصيبت عظمي و فضيحت آشكار به خدا پناه برد، كه شيطان پليد اين گونه علما را فريب دهد كه اشتغال به مطالعه اين علوم رسمي كه براي اغلب آن نمي‌توان قصد شرعي كه به وجهي از وجوه صحيح باشد يافت، از استغفار در سحرگاهان و خلوت با خداوند عزيز غفار افضل بدانند... .
علمي كه انسان را بر تهجد و شب‌زنده‌داري برنيانگيزد، علمي است كه نور و بهره و خيري در آن نيست... بايد دانست كه مؤمن در راه تحصيل علم، نماز شب را از مطالعه كارسازتر مي‌بيند».
حافظا در كنج فقر و خلوت شب‌هاي تار *** تا بود وردت دعا و درس قرآن غم مخور
و نيز مي‌نويسد:«مردان متقي براي تصحيح نيت خود در تحصيل عمل به نماز شب پناه مي‌بردند و درد خود را با داروي شب زنده‌داري و تضرع در دل شب درمان مي‌نمودند، و به جان خودم سوگند كه براي تصحيح نيات واجبه عينيه، اين راه بهترين راه‌هاست و دستگيره محكمي است كه نبايد از آن دست كشيد.
و نيز گفته‌اند:«شما هيچ عارف و انسان بلند مرتبه‌اي را در اين عالم نمي‌يابيد كه آنچه به دست آورده از دولت بيداري شب‌ها نبوده باشد، چه پارسايان مسلمان و چه غير مسلمان، شب‌خيزي در همه اديان جزو سنن محبوبه است».
«حافظ نيز شاگرد مكتب اسلام و بهره‌مند از معنويت‌ها و صفاهاي شبانه بود و پيروزي‌هاي خود را مديون شب‌خيزي‌هاي خود مي‌دانست».
نقل است كه كسي از شيخ مرتضي انصاري پرسيد: فضيلت نماز شب بيش‌تر است يا مطالعه و تحصيل علم؟
شيخ با پرسشي او را به جواب رساند، از او پرسيد: آيا تو قليان مي‌كشي؟
گفت: بلي.
شيخ: به جاي دو بار قليان كشيدن، نماز شب بخوان.
يعني اگر تو تا اين اندازه نگراني كه به پاداش بيش‌تر نرسي و فضيلت نماز شب از مطالعه را هم نداني، چگونه لحظه‌هايي از زندگي‌ات را به كشيدن قليان مي‌گذراني و آن‌گاه به بهانه كمي وقت مي‌خواهي يكي از آن‌ها را برگزيني.
*نيايش‌های سحرگاه
منبع:مؤسسه جهانی سبطين عليهما السلام
/1102001307