خیر و شر دنیوی در مقایسه با خیر و شر ابدی ناچیز است / ارتباط شرور با عدل الهی

 حجت‌الاسلام والمسلمین رضا برنجکار، استاد کلام حوزه علمیه،  ۱۷ فروردین‌ماه در سلسله مباحث شرور به مناسبت شیوع کرونا، با بیان اینکه مسئله شر موضوعی قدیمی است و یک مسئله نو نیست، گفت: مسئله شر را می‌توان از دیدگاه‌های ثنویه، فلسفه اسلامی، کلام اسلامی و کلام جدید بررسی کرد؛ البته نوعاً در غرب مسئله شر در دوره مدرن به عنوان چالش در برابر اصل وجود خدا مطرح می‌شود و کسانی مانند مکی و فلو آن را بیان می‌کنند.
برنجکار با بیان اینکه در فلسفه اسلامی، شر در ذیل مسئله عنایت مطرح است که نظریه عنایت نوع ارتباطی است که فلاسفه میان خدا و جهان قائل هستند که اصل آن به نظریه فیض یا صدور باز می‌گردد، افزود: در این زمینه شبهه‌ای وجود دارد که می‌گویند خداوند خیر مطلق است و میان علت و معلول سنخیت وجود دارد بنابراین چگونه ممکن است که از خیر، شر صادر شود، لذا فلاسفه اسلامی بحث عدمی بودن شر را بیان می‌کنند. 
استاد کلام اسلامی حوزه علمیه تصریح کرد: چالش دیگر شرور در کلام اسلامی این است که به عنوان چالش در برابر عدل و حکمت الهی مطرح می‌شود؛ رویکرد ثنویه هم رویکرد دیگری داشتند و می‌گفتند شر و خیر از دو منبع صادر می‌شوند که این شبهه اصل یگانگی خدا را زیر سؤال می‌برد.
برنجکار با بیان اینکه پدیده‌هایی مانند کرونا و کلاً شرور، عمدتاً در افواه عمومی مسلمین با مسئله عدالت خدا مرتبط است، اضافه کرد: عمدتاً مردم در مواجهه با این مشکلات می‌گویند که خدا چرا مرا مبتلا کرد و چرا ما را اینقدر اذیت می‌کند که برای پاسخ باید به مفهوم شر توجه کنیم. 
وی با بیان اینکه شر عمدتاً به طبیعی و اخلاقی تقسیم می‌شود، اظهار کرد: مردم به سیل و زلزله و ... شر می‌گویند، چون نهایتاً به درد و رنج بر می‌گردد و عامل آن است و اگر خیرات را خیر می‌گویند، چون در نهایت به خوشایندی معنوی یا مادی منتهی می‌شود؛ به همین دلیل متکلمان به جای شر واژه «اَلَم» را به کار می‌برند، زیرا اگر سیل و زلزله خسارتی نداشته باشد، کسی آن را شر نمی‌داند.
برنجکار اظهار کرد: خواجه نصیرالدین طوسی، معتقد است که برخی الم‌ها قبیح است و تنها از انسان‌ها صادر می‌شود، مانند اینکه کسی فرد دیگری را بکشد؛ برخی الم‌ها هم ممکن است از ما و یا خدا صادر شود؛ بنابراین از دیدگاه ایشان هم، شر همان الم است؛ بسیاری از فیلسوفان جدید هم در معنای شر به همین رسیده‌اند، مثلاً جان هیک، در تعریف شر می‌گوید که شر، رنج و آلام جسمی و روحی و شرارت اخلاقی است.
رنج و درد؛ منشأ شر 
استاد حوزه علمیه با بیان اینکه متکلمان اعم از اسلامی و غربی شر را شر می‌گویند، زیرا منشأ درد و رنج است، تصریح کرد: در ارتکاز عموم هم این مسئله وجود دارد؛ مثلاً اگر سیلی بیاید و تخریبی در مسیر آن نشود، بلکه آب آن با کنترل وارد سد و استفاده در کشاورزی و ... شود و یا زلزله بیاید و هیچ آسیبی به هیچ خانه‌ای نزند و زیاد هم تکرار شود، در این صورت لذت هم می‌بریم و آن را شر نمی‌دانیم، مانند زلزله‌ای که اخیراً در قم آمد.
برنجکار با بیان اینکه در قرآن و احادیث معنای دیگری در مورد شر وجود دارد که البته باز به همان درد و رنج باز می‌گردد، اضافه کرد: قرآن فرموده است که ما شما را به خیر و شر آزمایش می‌کنیم؛ امام علی(ع) فرمودند: الخیر الصحة و الغناء و الشر المرض و الفقر؛ در اینجا خیر و شر به همان معنای نخست است که همه فیلسوفان به آن اشاره دارند، ولی معنای دیگر خیر و شر، چیزی است که سعادت انسان را تضمین یا از بین می‌برد و موجب شقاوت است، زیرا فردی که به بهشت می‌‌رود، لذت تقرب به خدا و روحی و جسمی دارد و کسی که به جهنم می‌رود برعکس.
وی با بیان اینکه ممکن است چیزی در ابتدا خیر باشد، ولی در نهایت موجب ضرر و شقاوت و بدبختی انسان است، اضافه کرد: اگر کسی پولی اختلاس کند، ممکن است به لذت برسد، ولی با نگاه عمیق‌تر و عاقبت‌نگرانه شر است، زیرا یا فرد به زندان می‌افتد و اگر در دنیا گرفتار نشود، در آخرت به عذاب مبتلا می‌شود.
وی اظهار کرد: قرآن در بخشی از آیه ۱۰۶ بقره فرموده است که «وَعَسَى أَنْ تَكْرَهُوا شَيْئًا وَهُوَ خَيْرٌ لَكُمْ وَعَسَى أَنْ تُحِبُّوا شَيْئًا وَهُوَ شَرٌّ لَكُمْ»؛ یعنی شر به معنای اول و ابتدایی در نگاه اول برای ما بد و موجب کراهت است، ولی در نگاه نهایی به نفع ما هست و برعکس هم هست؛ یعنی از چیزی مانند لقمه حرام لذت می‌بریم، ولی در نهایت شر و به ضرر ما هست. جالب است که فرموده خدا می‌داند چه چیزی به نفع و یا ضرر شماست و شما نمی‌دانید.
استاد کلام اسلامی حوزه علمیه با بیان اینکه خیر و شر در روایات هم به همین معنای قرآن کریم است، اضافه کرد: لقمه حرام لذت محدود و آنی دارد، ولی ترک خوردن لقمه حرام، هم لذت روحی بیشتر و هم اخروی دارد؛ بنابراین در لسان دین، خیر و شر نهایی مدنظر است و خیر و شر ابتدایی هم در ذیل آن تفسیر می‌شود، زیرا بهشت و جهنم ابدی است.
برنجکار اضافه کرد: مثلا بخل و صدقه ندادن و انفاق نکردن موجب تجمع مال در دنیا می‌شود، ولی در نهایت در آخرت موجب عذاب دردناک خدا و جهنم است، بنابراین خیر و شر به معنای نهایی مهم است و خیر و شر ابتدایی در برابر آن مانند عدم است و چیزی محسوب نمی‌شود. 
برخی مصادیق شر در قرآن و روایات
عضو انجمن کلام اسلامی حوزه علمیه بیان کرد: بعد از اینکه خدا عقل داده و انبیاء و کتب آسمانی را فرستاده، اختیار با انسان است تا خیر و شر نهایی را بتواند انتخاب کند، لذا در اینجا هیچ شبهه و چالشی وجود ندارد و اشکالی به خدا و دین وارد نیست و اگر ایرادی هست، به انسان برمی‌گردد، زیرا خود اوست که جهنم یا بهشت را انتخاب کرده است.
برنجکار تصریح کرد: قرآن و روایات تأکید بسیار زیادی روی شر و خیر نهایی و بر موضوعاتی مانند به کار نگرفتن عقل، عدم رعایت مسائل اخلاقی مانند گناه دارند؛ امام علی(ع) فرموده‌اند که «الحرص راس الفقر و راس الشر» یا در مورد دروغ فرموده‌اند که «عاقبة الکذب شر العاقبه» ممکن است فردی با دروغ مالی گیر بیاورد و سودی کند، ولی در نهایت به ضرر او تمام خواهد شد؛ از پیامبر(ص) در مورد طاعت و حیا و ... نقل شده و فرموده‌اند که اطاعت خدا باعث نجات از شر است. 

منبع: ایکنا