بررسی سابقه ساخت و تجدید بنای بیت‌الله الحرام/ هدف از بنای کعبه بر روی زمین چه بود؟
سابقه ساخت کعبه بر روی زمین به دوران حضرت آدم علیه السلام می‌رسد. هرچند که بر طبق برخی از روایات، کعبه قبل آدم ابوالبشر هم وجود داشته و حدود دو هزار سال قبل از آفرینش انسان، این مرکز به دستور خدای متعال و توسط ملائکه و جبرئیل علیه السلام ساخته شد تا مرکزی برای عبادت و پرستش ملائکه روی زمین باشد. سپس با خلقت انسان، کعبه تجدید بنا شد که مشهورترین آن به دوران حضرت آدم علیه السلام و سپس زمان حضرت ابراهیم علیه السلام مربوط است. همین قدمت و سابقه طولانی کعبه است که آن را به عنوان بیت عتیق یا خانه قدیمی مشهور کرده است.
در گفت‌وگویی که با حجت‌الاسلام محمود شهرجدی، استاد حوزه و پژوهشگر اسلامی، انجام شده به بررسی تاریخ بنا و رویدادهای تجدید بنا و تعمیر بیت‌الله الحرام پرداخته ایم. آن طور که این کارشناس دینی شرح می‌دهد، پس از تجدید بنای کعبه توسط حضرت ابراهیم و حضرت اسماعیل علیهماالسلام، این مکان مقدس در طول تاریخ چندین بار دیگر هم مورد تعمیر و بازسازی قرار گرفت. از جمله اینکه پس از سال‌ها یک بار دیگر توسط قبیله جرهم که در سرزمین مکه ساکن شده بودند، تعمیر شد. سال‌ها بعد از آن، دولت عمالقه آن را تعمیر کردند و زمانی که چند سال قبل از میلاد پیغمبر اسلام صلی‌الله علیه و آله، طوفانی روی داد و مکه دچار سیل شد، کعبه هم آسیب‌هایی دید. در آن زمان جد چهارم نبی مکرم اسلام صلی‌الله علیه و آله که قصی بن کلاب نام داشت، بیت‌الله الحرام را تعمیر کرد. بار دیگر هم قبل از مبعث رسول خدا صلی‌الله علیه و آله که بین قبیله‌های عرب در خصوص نصب حجر الاسود اختلافی روی داده بود، نبی مکرم اسلام صلی‌الله علیه و آله آن را حل کردند. پس از بعثت پیغمبر اسلام صلوات الله علیه و در دوران حکومت خلیفه دوم و سوم هم در کعبه تعمیراتی صورت گرفت. همچنین عبدالله بن زبیر هم به این کار اقدام کرد. سپس در زمان حکومت عبدالملک مروان، حجاج بن یوسف به بیت‌الله الحرام حمله کرده بود کعبه را خراب کرده بود که بعد از این واقعه نیز باز هم کعبه تجدید بنا شد. درنهایت طبق روایت‌ها، در سال 339 هجری بود که قرامطه به مکه هجوم بردند و حجرالأسود را ربودند که البته دوباره به کعبه برگشت.
سابقه ساخت کعبه
در برخی از مطالب گفته می‌شود که حضرت ابراهیم علیه السلام کعبه را به امر خداوند بنا کرد و برخی هم نقل می‌کنند که آن حضرت به تجدید بنای کعبه اقدام کرد. در بین این دو روایت، کدام صحیح است؟
در مورد بنای کعبه در تاریخ مطالبی عنوان شده که نشان می‌دهد حضرت ابراهیم علیه السلام اولین کسی نبود که خانه کعبه را بنا کرد. بلکه کعبه اولین بار در دورانی ساخته شد که هنوز انسان خلق نشده بود. یعنی قبل از آفرینش انسان، کعبه به امر خدای متعال و توسط فرشته‌ها و به‌خصوص جبرئیل علیه السلام ساخته شد.
یعنی آن زمان، کعبه در همین محل فعلی ساخته شد؟
بله. آن زمان محل کعبه همین نقطه‌ای است که امروزه قرار دارد.
پس اینکه عنوان می‌شود حضرت آدم علیه السلام، اولین کسی بوده که کعبه را بنا کرده، صحت ندارد؟
در بعضی از روایت‌ها این طور ثبت شده که حضرت آدم علیه السلام اولین کسی بوده که به دستور خدای سبحان اقدام به بنای کعبه کرده است. اما این روایت که بیت‌الله الحرام اولین بار توسط فرشته‌ها بنا شده، درست‌تر به نظر می‌رسد.
شواهد وجود کعبه قبل از تجدید بنا توسط حضرت ابراهیم علیه السلام
در این باره یک شاهد قرآنی هم وجود دارد. آنجا که خدای متعال به ماجرای انتقال حضرت هاجر سلام‌الله علیها و حضرت اسماعیل علیه السلام به سرزمین خشک و بی آب و علف مکه اشاره می‌کند و دعای حضرت ابراهیم علیه السلام را عنوان می‌فرماید که: «رَبَّنا إِنِّی أَسْکنْتُ مِنْ ذُرِّیتِی بِوادٍ غَیرِ ذِی زَرْعٍ عِنْدَ بَیتِک الْمُحَرَّمِ؛ پروردگارا! بعضى از فرزندانم را در این سرزمین خشک و سوزان در کنار خانه تو سکونت دادم.»
این آیه شریفه مشخص می‌کند زمانی که حضرت ابراهیم علیه السلام به همراه همسرش حضرت هاجر سلام الله علیها و فرزند شیرخوار خود یعنی حضرت اسماعیل علیه السلام به سرزمین مکه وارد شد، در آنجا نشانه‌هایی از کعبه وجود داشت.
شاهد دیگر این موضوع آیه 96 از سوره مبارکه آل‌عمران است که می‌فرماید: «إِنَّ أَوَّلَ بَیْتٍ وُضِعَ لِلنَّاسِ لَلَّذِی بِبَکَّةَ مُبارَکاً؛ نخستین خانهاى که به منظور پرستش خداوند براى مردم ساخته شد در سرزمین مکه بود.» بنا بر آیه شریفه معلوم است که ستایش خدای متعال و ساخت مرکزی برای عبادت از زمان حضرت ابراهیم علیه السلام شروع نشده، بلکه قبل از آن حضرت هم پیامبرانی بوده‌اند و یکتاپرستی رواج داشت.
در عین حال در نهج‌البلاغه هم به نقل از حضرت امیرالمؤمنین امام علی علیه السلام نقل شده که در خطبه قاصعه فرمودند: «الا ترون ان اللَّه سبحانه اختبر الاولین من لدن آدم صلوات اللَّه علیه الى الاخرین من هذا العالم باحجار... فجعلها بیته الحرام ... ثم امر آدم و ولده یثنوا اعطافهم نحوه» به این معنا که: «آیا نمىبینید که خداوند مردم جهان را از زمان آدم تا به امروز به وسیله قطعات سنگى ... امتحان کرده است و آن را خانه محترم خود قرار داده. سپس به آدم و فرزندانش دستور داد که به گرد آن طواف کنند.»
تجدید بنای کعبه توسط حضرت خلیل‌الرحمن و حضرت اسماعیل علیهماالسلام
یکی دیگر از کسانی که به عنوان معمار و بناکننده کعبه نام برده شده‌اند، حضرت ابراهیم و حضرت اسماعیل علیهماالسلام هستند. در اینجا این سؤال مطرح می‌شود که اگر حضرت آدم کعبه را بنا کرده بود، چه لزومی داشته که آن دو بزرگوار نسبت به بنای مجدد کعبه اقدام کنند؟
ظاهراً زمانی که در دوران پیغمبری حضرت نوح علیه السلام، آن طوفان بزرگ و هولناک اتفاق افتاد، بسیاری از آثار باقیمانده بر روی زمین از بین رفت. در این میان کعبه هم دچار صدماتی شد. به همین علت بوده حضرت ابراهیم و حضرت اسماعیل علیهماالسلام به امر خدای متعال اقدام به تعمیر یا تجدید بنای کعبه کردند.
درواقع حضرت ابراهیم به کمک و همیاری فرزندش، حضرت اسماعیل علیه السلام و با راهنمایی و هدایت جبرئیل علیه السلام چیدن دیوار کعبه را آغاز کرد و طبق روایات، این کار آن‌ها حدود 22 روز زمان برد. سپس حجرالأسود را که یکی از سنگ‌های بهشتی است، بر دیوار کعبه نصب کردند.
این ماجرا در قرآن کریم این طور بیان شده است که: «وَ إِذْ یَرْفَعُ إِبْراهیمُ الْقَواعِدَ مِنَ الْبَیْتِ وَ إِسْماعیلُ رَبَّنا تَقَبَّلْ مِنَّا إِنَّکَ أَنْتَ السَّمیعُ الْعَلیمُ؛ و (نیز به یاد آورید) هنگامى را که ابراهیم و اسماعیل، پایههاى خانه (کعبه) را بالا میبردند (و میگفتند:) پروردگارا! از ما بپذیر که تو شنوا و دانایى.»
با این اوصاف، آیا آخرین تجدید بنا و یا تعمیر کعبه در آن دوران اتفاق افتاد؟
خیر. کعبه در طول تاریخ چندین بار دیگر هم مورد تعمیر و بازسازی قرار گرفت. از جمله اینکه بعد از تجدید بنا توسط حضرت ابراهیم و حضرت اسماعیل علیهماالسلام، بعد از سال‌ها یک بار دیگر توسط قبیله جرهم که در سرزمین مکه ساکن شده بودند، تعمیر شد. سال‌ها بعد از آن، دولت عمالقه آن را تعمیر کردند و زمانی که چند سال قبل از میلاد پیغمبر اسلام صلی‌الله علیه و آله، طوفانی روی داد و مکه دچار سیل شد، کعبه هم آسیب‌هایی دید. در آن زمان جد چهارم نبی مکرم اسلام صلی‌الله علیه و آله که قصی بن کلاب نام داشت، بیت‌الله الحرام را تعمیر کرد.
یک بار دیگر هم قبل از مبعث رسول خدا صلی‌الله علیه و آله که بین قبیله‌های عرب در خصوص نصب حجر الاسود اختلافی روی داده بود، نبی مکرم اسلام صلی‌الله علیه و آله آن را حل کردند.
بعد از مبعث چطور؟ آیا بعد از بعثت رسول خدا صلی‌الله علیه و آله بار هم کعبه مورد تعمیر یا بازسازی قرار گرفت؟
بعد از بعثت پیغمبر اسلام صلوات الله علیه و در دوران حکومت خلیفه دوم و سوم هم در کعبه تعمیراتی صورت گرفت. همچنین عبدالله بن زبیر هم به این کار اقدام کرد. سپس در زمان حکومت عبدالملک مروان، حجاج بن یوسف به بیت‌الله الحرام حمله کرده بود کعبه را خراب کرده بود که بعد از این واقعه نیز باز هم کعبه تجدید بنا شد.
درنهایت طبق روایت‌ها، در سال 339 هجری بود که قرامطه به مکه هجوم بردند و حجرالأسود را ربودند که البته دوباره به کعبه برگشت.
آن طور که اشاره کردید، اولین باری که کعبه بر روی زمین بنا شد و قدمت بنای کعبه شریفه به دوران پیش از آفرینش حضرت آدم علیه السلام مربوط است. اما چرا آن زمان کعبه بر روی زمین بنا شد؟
آن طور که از احادیث مشخص است، به امر خدای تعالی در زیر عرض اعلی و به موازات آن در طبقه چهارم آسمان، خانه‌ای توسط ملائکه بنا شده که بیت‌المعمور نام دارد. از همان زمان، ملائکه دستور داشتند تا بیت‌المعمور را طواف کرده و خدای متعال را عبادت کنند.
هدف از بنای کعبه
بعد از بنای بیت‌المعمور، خدای سبحان به ملائکه‌ای که بر روی زمین مشغول خدمت بودند، فرمان داد تا در زیر بیت‌المعمور و موازی با آن، بر روی زمین هم خانه‌ای را بسازند و در آن مکان مشغول به طواف و عبادت خدای متعال باشند. بر طبق این روایت، کعبه در حدود دو هزار سال قبل از اینکه انسان خلق شود، توسط ملائکه و به خصوص جبرئیل علیه السلام ساخته شد تا مکانی برای عبادت ملائکه باشد. اما همین مکان بعد از گذشت سال‌ها و قرن‌ها دچار آسیب‌هایی شد تا اینکه حضرت آدم علیه السلام آفریده شد و او مأمور بنای کعبه شد تا محلی برای عبادت انسان‌ها و ملائکه بر روی زمین باشد.
البته مهم‌ترین هدف از بنای کعبه بر روی زمین این بوده که انسان‌ها به جای اینکه به پرستش بت و سنگ و چوب روی بیاورند، خدای یکتا را بپرستند و همه به سوی مکان واحدی خداوند متعال را ستایش کنند. درواقع کعبه به منزله نماد توحید است و اینکه همه مردم باید به سمت کعبه نماز بخوانند، رمز وحدت مسلمانان محسوب می‌شود.
بیت عتیق
گاهی به کعبه، بیت عتیق هم گفته می‌شود. منظور از بیت عتیق چیست؟
در بعضی از روایت‌ها نوشته شده که خانه کعبه در ابتدا به صورت قبه ای از نور بود که از سوی خدای متعال برای آدم نازل شد و در همین مکانی که حضرت ابراهیم علیه السلام کعبه را ساخته، قرار گرفت. این قبه بر روی زمین بود تا زمان طوفان حضرت نوح علیه السلام که زمین در آب غرق شد. آن موقع بود که خداوند آن قبه را به سوی آسمان‌ها بالا برد تا از غرق شدن در امان بماند. به همین دلیل است که به کعبه، بیت عتیق یعنی خانه قدیمی هم گفته می‌شود.
مقام ابراهیم علیه السلام در کنار کعبه
مقام ابراهیم یکی از رمزهای مهم در بیت‌الله الحرام است؛ رمزی که در قرآن کریم هم به آن اشاره شده است. دلیل آن چیست؟
حضرت ابراهیم علیه السلام برای خداوند متعال بسیار عزیز است، به قدری که به او لقب خلیل‌الله یعنی دوست خدا داده است. مقام ابراهیم هم سند و نشانه‌ای است که مشخص می‌کند آن حضرت در تجدید بنای کعبه نقش داشته است. مقام ابراهیم در حقیقت سنگی است که جای پای حضرت ابراهیم علیه السلام بر روی آن نقش بسته و همان طور که در سؤال اشاره کردید، خدای متعال در قرآن کریم به این موضوع اشاره فرموده است که: «فِیهِ ءَایَت بَیِّنَاتٌ مَّقَامُ إِبْرَهِیمَ؛ در مسجدالحرام نشانه‌های روشن، از جمله مقام ابراهیم است.»
مگر این سنگ در تجدید بنای کعبه چه نقشی داشته است؟
زمانی که حضرت ابراهیم علیه السلام مشغول بنای کعبه بود، بر روی این سنگ می‌ایستاده تا بخش‌های بالایی دیوار کعبه را تکمیل کند. از آنجایی که خدای متعال می‌خواسته تلاش آن حضرت برای توحید و یکتاپرستی در طول تاریخ باقی باند، جای پاهای ایشان روی سنگ نقش بست و تا امروز باقی مانده است.
البته در حال حاضر مقام ابراهیم حدود 13 متر از کعبه فاصله دارد و داخل محفظه‌ای قرار داده شده تا از بین نرود و آسیبی به آن وارد نشود.
منبع: تسنیم
افزودن دیدگاه جدید