لازمه رسیدن به کمالات صبر است

جلسه درس اخلاق آیت‌الله محمدباقر تحریری، از اساتید برجسته اخلاق و تولیت مدرسه علمیه مروی، با محوریت مواعظ اخلاقی امام صادق(ع) به عبدالله بن جندب، روز گذشته، ۲۳ آبان‌ماه برگزار شد که در ادامه متن آن را می‌خوانید؛

امام  صادق(ع) در این مواعظ ما را به داشتن و تحصیل صفت صبر امر می‌کنند و اینکه صبر چه مزیتی در وجود انسان و زندگانی دنیای دارد و چه آثار بسیار مطلوبی را به دنبال خواهد داشت.

یکی از اموری که انسان با هر طرز تفکری به صورت حتمی در زندگی دنبال می‌کند، کمال است و چون کمالی را تعقیب می‌کند، نیاز دارد که با یک تأمل و درنگی به آن کمال برسد. چون زندگی این عالم نیازمند تحصیل شرایط کمال و به گونه‌ای است که رسیدن به هر کمالی ابتدا برای انسان فراهم نیست و حتماً یک موانعی از جانب خود انسان یا بیرون از وجود او، برای او پیدا می‌شود.

لازمه رسیدن به کمالات صبر است
اگر با دید دقیق و انصاف به زندگی دنیا نگاه کنیم،‌ صبر لازمه رسیدن به امور شایسته است. حتی در وجود حیوانات نیز این صفت صبر به صورت غریزی وجود دارد، چون آنها نیز مقتضیاتی در زندگی خود دارند و اغلب حیوانات نیز باید تلاشی برای رسیدن به آن بکنند. لذا صبر به نوعی به صورت فطری در نهاد انسان نهاده شده است، اما انسان به لحاظ شئون گوناگونی که دارد و خداوند نیز کمال مناسبی برای انسان در نظر گرفته است، شرایط خاصی برای انسان باید فراهم شود که به آن کمال حقیقی برسد.

برخی از این شرایط بر عهده خود انسان و مقداری نیز بر عهده خدایی است که ما را این‌طور آفریده است. آنچه که بر عهده خداوند است، در وجود ما قرار داده است؛ هم از امور درونی که از فطریات انسان باشد، و هم از کشش‌هایی که انسان به آن نیاز دارد تا به سوی کمال برود که عبارت از کمال‌خواهی، خیرخواهی، حقیقت‌جویی، گرایشات و تمایلات انسان است. همچنین قوای ادراکی نیز که با این قوای عقلی، انسان می‌تواند آن کمال حقیقی و غیرحقیقی را بشناسد و تمییز دهد. یعنی می‌تواند خیر و شر و سعادت و شقاوت را به صورت کامل و کلی درک و انتخاب کند.

انسان نیازمند کامل کردن معرفت است
برخلاف حیوانات که چنین درکی از خود و عالم ندارند، انسان وقتی که قهراً کمال حقیقی خود را درک کرد، موانعی برایش به وجود می‌آید. یعنی در حیطه درک کمال حقیقی از غیرحقیقی، شبهاتی برای او به وجود می‌آید. در به کار بستن تمایلات نیز این‌طور است و از این حیث، وقتی حق را از طریق منبع مطلوبی، آن‌طور که شایسته است، دریافت می‌کند، کار تمام نمی‌شود و باز هم امتحان انسان وجود دارد که آیا در پذیرش این حق ثابت قدم می‌ماند یا خیر. لذا انسان باید از جهت درک، قوی شود و در جهت کسب معارف تلاش کند. انسان باید درجه اندک از درک خود را تکمیل کند.

سوره مبارکه عصر از جمله سوری است که در این زمینه به خوبی راهنمایی می‌کند و می‌فرماید انسان در شرایطی قرار گرفته که خداوند قسم یاد کرده تا او باور کند که در بستر زندگی دنیا در خسارت است. یعنی انسان در زندگی دنیا در مسیر از دست دادن سود و سرمایه است. انسان به مرحله‌ای از رشد می‌رسد که سرمایه‌ای برای کمال است و بعد افول می‌کند و همینطور چیزهای دیگری که دارد نیز به همین صورت نمی‌ماند، مگر اینکه درست به کار ببندد.

در این سوره فرمود آن کسانی که وصل به عالم غیب شوند و بینش آنها اصلاح شود و این اتصال باقی بماند، در مسیر از دست دادن نیستند. انسان همچنین باید در زندگی عملی نیز نشان دهد که معتقد به ارتباط با عالم غیب است و این معنا نیز کفایت نمی‌کند و در ادامه می‌فرماید باید از مسیر حقی که قبول کرده، دفاع کند و دیگران را نیز به افتادن در مسیر حق هدایت کند و در ادامه نیز توصیه به تواصی به صبر است.

صبر بر چند قسم است؟
برای رسیدن هر کسی به کمال مناسب، صبر نیاز است و این سفارش مکرر در قرآن کریم وجود دارد. امام صادق(ع) فرمود نفس خودت را در هنگام هر گرفتاری به صبر وادار کن. لذا انسان باید تعقل کند و با اهلش مشورت کند و خودش را متحمل بار بیاورد و این امور که بر خلاف روند زندگانی دنیوی است، نیازمند تمرین است. انسان برای رسیدن به امور دنیایی، صبر می‌کند، اما برای رسیدن به کمالات واقعی به صبر بیشتری نیاز دارد. لذا در روایات ما صبر را به سه قسم تقسیم کرده‌اند که یکی از آنها عبارت از صبر بر طاعت است. چون نفس انسان فی حد ذاته نمی‌خواهد تحت فرمان خدا قرار گیرد و انسان باید با توجه به این ملزومات، راهش را ادامه دهد و پایبندی عملی داشته باشد.

همانطور که عدم مقاومت در برابر مشکلات ظاهری، انسان را ناموفق می‌کند و هرچه همت انسان برای رسیدن به امور دنیای بیشتر باشد، خودش را بیشتر مقاوم می‌کند، در امور اخروی و کمالات نفسانی نیز همین‌طور است. کسی که سعادت ابدی را بخواهد، باید به این باور برسد که این سعادت ابدی است و این را داریم و می‌توانیم داشته باشیم. چه بسا فردی در این دنیا صفای باطنی دارد و بعد به شبهه‌ای برخورد می‌کند و از راه به‌در می‌شود. لذا فرموده‌اند انسان باید در این مسائل به یقین عملی برسد و این یقین باید در زندگانی او پیاده شود. قسم دوم صبر، صبر در برابر معصیت است و سومی هم صبر در برابر ناملایمات دنیایی است.

زندگی دنیا پیچیده به ابتلائات است و گاهی بلا به معنای گرفتاری معنا می‌شود و امام صادق(ع) فرمودند اگر چیزی را از دست دادیم، بی‌تابی نکنیم و توجه داشته باشیم که باید صبر کرد. انسان علی‌الظاهر خودش را از بعضی محرمات محروم می‌کند، اما فرموده‌اند که اگر انسان چشمش را از نامحرم نگه دارد، به سودهای دنیوی و آخرتی می‌رسد. بنابراین توجه به آن عنایاتی که خدا می‌کند، محرک‌های خوبی است که انسان نفسش را به صبر در برابر معصیت قوی سازد و اگر این باور در عمل انسان بیاید، نه تنها چیزی را از دست نداده، بلکه به دست آورده است. آثاری که برای صبر در هریک از امور زندگی توصیه شده، باید مورد توجه قرار گیرد و باید بدانیم که اینها امور واقعی است تا ما پرورش پیدا کنیم.

منبع: ایکنا