آشنایی با یک معامله پرسود در قرآن، چه مواقعی قرض دادن از صدقه بهتر است؟

زمانی که مشکلات و گرفتاری‌های اقتصادی در جامعه رواج پیدا می‌کند باید به سراغ آموزه‌های دینی و اسلامی رفت تا راه‌حل این مشکلات را از میان درس‌های قرآن و حدیث و سبک زندگی اهل بیت علیهم السلام پیدا کرد. چراکه در صورت تمسک ما به دامن اسلام، مشکلات نه‌تنها حل می‌شود بلکه اصولاً راهی برای بازگشت نخواهند داشت. در این میان، یکی از آموزه‌های اسلام برای حل گرفتاری‌های اقتصادی، رواج سنت حسنه قرض دادن به یکدیگر است؛ روشی که هم برای فرد قرض دهنده درس‌هایی دارد و هم برای قرض گیرنده. حالا اگر در این روزگار، دست بدهکاری را بگیریم یا با دادن مبلغی از پول‌های حساب شخصی، غصه غریبه یا آشنایی را از بین ببریم، درواقع با خدا معامله کرده ایم و در عین اینکه خود خدا با سخاوت تمام قرضت را دو برابر برمی‌گرداند، پاداش آن دنیا را هم حساب می‌کند. اگر هم بدهکاریم و این روزها کسی پولش را از ما مطالبه می‌کند، حواسمان باشد که پیغمبر اسلام صلی‌الله علیه و آله فرموده‌اند: کسی که هرگاه طلبکار باشد مهلت بدهد و هرگاه بدهکار باشد به‌موقع بپردازد، سود می‌برد و زیان نمی‌کند.

 با مرور آموزه‌های اسلامی در میان آیات قرآن کریم و احادیث رسیده از پیامبر اسلام صلی‌الله علیه و آله و ائمه اطهار علیهم السلام، به بررسی دستورالعمل‌هایی برای طلبکاران و بدهکاران پرداخته ایم.

چطور بهشت را بخریم؟

ماجرای قرض دادن به دیگران از این قرار است: زمانی که انسان برای حل مشکل اقتصادی و مالی دیگری، دست در جیب خود می‌کند و بدون اینکه شرط و شروطی بگذارد، مبلغی را به او قرض می‌دهد، درست در همان لحظه به‌جای کسی که می‌خواهد آن مبلغ را قرض کند، دست خدا جلو می‌آید و مبلغ را از قرض دهنده می‌گیرد. درواقع در این ماجرای قرض دادن بدون شرط، خدا از انسان قرض می‌کند و نه هیچ کس دیگری. حالا خدا هم همان طور که خودش فرموده، قرضی را که به او داده شده به اندازه دو برابر برمی‌گرداند و به شکرانه این کار، بهشت را هم برای آن فرد آماده می‌کند.

شاهد این مطلب آیه یازدهم در سوره مبارکه حدید است که می‌فرماید: «مَن ذَا الَّذِی یقْرِضُ اللَّهَ قَرْضًا حَسَنًا فَیضَاعِفَهُ لَهُ وَ لَهُ أَجْرٌ کرِیمٌ؛ کیست که به خدا وام نیکو دهد تا خداوند آن را براى او چندین برابر کند؟ و براى او پاداش پرارزشى است.»

اگر کسی پولی دارد و داوطلبانه و بی‌شرط و شروط آن را به کس دیگری که زیر بار هزینه‌های زندگی کمر خم کرده قرض بدهد و موقع پس گرفتن پول هم مراعات حال او را کند، خدا گناهان گذشته‌اش را می‌آمرزد و مثل کودکی که تازه متولد شده، می‌تواند عملش را از نو شروع کند.

در جلد اول کتاب ثواب الاعمال همین ماجرا در حدیثی به نقل از پیغمبر اسلام صلی‌الله علیه و آله آمده که آن حضرت فرموده‌اند: «هر کس به اندوهگینی که مالش را از دست داده وام دهد و در پس گرفتن آن، حال بدهکار را مراعات کند، عمل را از نو شروع کرده است و گناهانش پاک شده است و خداوند به ازای هر درهم هزاران برابر در بهشت به او پاداش خواهد داد.»

چه کسانی حتی بوی بهشت را هم حس نخواهند کرد؟

به یاد داشتن این نکته هم ضروری است که بدانیم اگر برادر مسلمان ما نیاز مالی داشته باشد و ما با وجود داشتن تمکن مالی اصلاً به روی خودمان نیاوریم، بوی بهشت هم به مشام ما نخواهد رسید، چه برسد به اینکه خود بهشت را ببینیم. همانطورکه شیخ صدوق در کتاب امالی حدیثی از پیغمبر اکرم صلی‌الله علیه و آله ثبت کرده که فرموده‌اند: «کسی که برادر مسلمانش در وامی به او نیاز پیدا کند و او بتواند قرض بدهد و چنین نکند، خداوند بوی بهشت را بر او حرام می‌کند.»

پاسخ به یک سؤال اساسی: قرض بهتر است یا صدقه؟

گاهی انسان در شرایطی قرار می‌گیرد که نمی‌داند به طرف مقابل، مبلغی را قرض بدهد که بعدها از او مطالبه کند و یا کلاً به او صدقه‌ای بدهد که نیازی به مطالبه هم نباشد. این سؤالی است که برای بسیاری از ما به وجود می‌آید که بهتر است پاسخ آن را در میان آموزه‌های اسلامی پیدا کنیم.

در جلد چهارم کتاب کافی روایتی به نقل از رسول خدا صلی‌الله علیه و آله نوشته شده مبنی بر اینکه آن حضرت درباره پاداش صدقه و قرض دادن فرموده‌اند: «اَلصَّدَقَةُ بِعَشرَةٍ وَ القَرضُ بِثَمانِيَةَ عَشرَ؛ صدقه دادن ده حسنه و قرض دادن هجده حسنه دارد.» حالا می‌توانیم حساب کنیم که اگر طرف مقابل ما امکان کار کردن و کسب درآمد را داشته باشد، پس حتماً بهتر است به جای صدقه دادن، به او قرض بدهیم تا خودش هم همت کار را داشته و روزی‌اش را از خدای رزاق طلب کند.

شبیه همین روایت از امام صادق علیه السلام در جلد صد و سوم کتاب بحارالانوار هم نقل شده است که آن حضرت درباره تفاوت پاداش قرض و صدقه فرموده‌اند: «علی باب الجنة مکتوب القرض بثمانیة عشر و الصدقه بعشرة و ذلک ان القرض لایکون الا فی یدالمحتاج والصدقه ربما وقعت فی ید غیرمحتاج.» به این معنا که: «بر در بهشت نوشته است ثواب وام هجده برابر است و صدقه ده برابر. دلیلش این است که وام جز به دست نیازمند نمی‌رسد اما صدقه ممکن است به دست غیرمحتاج بیفتد.»

این نکته را به یاد داشته باشیم که قرار نیست صدقه دادن را کنار بگذاریم و اگر خواستیم به کسی کمک مالی برسانیم، حتماً به او قرض بدهیم. بلکه درباره صدقه و آثار و پاداش آن هم روایت‌های مستند و مهم بسیاری عنوان شده که یکی از آن‌ها دور شدن هفتاد نوع بلا از انسان است؛ اما حکمت‌های زیادی هم در قرض دادن وجود دارد که یکی از آن‌ها تلاش همه انسان‌ها برای کسب روزی و عدم دراز کردن نیاز به سوی غیر خداوند است.

قرض را چگونه پس بگیریم؟

پس گرفتن پولی که به کسی قرض داده‌ایم هم آداب و قواعدی دارد که باید رعایت کنیم تا پاداش خدا شامل حال ما بشود. در غیر این صورت نه‌تنها قرض دادن ما خیری برایمان نخواهد داشت، بلکه اجر آن را با اراده خودمان پایمال کرده ایم.

احترام بدهکار را نگه‌دار

یکی از آموزه‌های اسلامی برای پس گرفتن طلب این است که فرد قرض دهنده و طلبکار، حرمت بدهکار و مقروض خودش را نگه دارد. اهمیت خویشتن‌داری و احترام گذاشتن به کسی که به او قرض داده شده تا اندازه‌ای است که پیغمبر اسلام صلی‌الله علیه و آله درباره این مسئولیت تأکید فرموده‌اند که: «حق خود را با خویشتن‌داری به صورت کامل یا غیر کامل بگیرید.»

بنابراین وقتی انسان مبلغی را به دیگری قرض می‌دهد، می‌تواند مطالبه کند اما برای باز پس گرفتن آن نباید قیل و قال راه بیندازد و چوب حراج بر آبروی مقروض بزند؛ به عبارت دیگر حرمت و آبروی بدهکار هم باید در این میان حفظ شود و شخصیت او به خاطر مبلغی پول شکسته نشود.

ضرورت مهلت دادن به بدهکار

بسیار اتفاق می‌افتد که دو نفر مبلغی را به عنوان قرض رد و بدل می‌کنند و برای پس دادن آن موعد و زمانی را مقرر می‌کنند، اما وقتی به زمان پرداخت بدهی می‌رسد، بدهکار توان مالی پرداخت را ندارد. این اتفاق به ویژه در شرایط اقتصادی و اوضاع و بحران‌های مالی بسیار روی می‌دهد.

راهکار اسلام در این شرایط این است که طلبکار با بدهکار خود مراعات و همراهی کند و تا می‌تواند به او مهلت بدهد. هرچند که خودش نیاز مالی داشته باشد و خدای متعال هم به او حق داده که دارایی‌اش را مطالبه کند ولی تا حد امکان با مقروض راه بیاید که این هم دستوری در اسلام و شرط مسلمانی است.

در این مورد باید به خاطر داشت که طبق احادیث، هر روزی که از موعد سررسید قرض بگذرد و قرض دهنده با مقروض خود مدارا کند خدای متعال برای او پاداش ویژه‌ای ثبت خواهد کرد که خیرش در دنیا و آخرت به او خواهد رسید. چنانکه نبی مکرم اسلام صلی‌الله علیه و آله فرموده‌اند: «هر کس بدهکار تنگدستی را مهلت دهد، خداوند در هر روز برای او ثواب صدقه‌ای را برابر با طلبی که از او دارد تضمین می‌کند تا زمانی که مال خود را دریافت کند.»

چه مواقعی قرض را ببخشیم؟

گاهی اوقات شرایط مقروض به نوعی است که قرض دهنده باید او را درک کند. این موضوع به اندازه‌ای در اسلام حائز اهمیت است که خداوند در آیه 280 سوره بقره فرموده است: «وَإِن کانَ ذُو عُسْرَةٍ فَنَظِرَةٌ إِلَى مَیسَرَةٍ وَأَن تَصَدَّقُواْ خَیرٌ لَّکمْ إِن کنتُمْ تَعْلَمُونَ؛ و اگر (بدهکار) قدرت پرداخت نداشته باشد، او را تا هنگام توانایى، مهلت دهید (و در صورتى که به‌راستی قدرت پرداخت را ندارد) براى خدا به او ببخشید بهتر است؛ اگر (منافع این کار را) بدانید.»

در کتاب وسائل الشیعه هم داستانی نوشته شده با این مضمون که روزی امام صادق علیه السلام به مردی که یکی از برادرانش از او شکایت کرده بود فرمود: «چرا برادرت از تو شکایت دارد؟» مرد گفت: «از این که تمام حق خود را از او خواسته‌ام شکایت دارد.» امام علیه السلام فرمود: «خیال می‌کنی کار بدی نکرده‌ای که تمام حقت را از او خواسته‌ای؟ آیا وقتی خدا می‌فرماید: آنان که از سختی حساب می‌ترسند، آیا ترسشان از این است که خدا به آن‌ها ستم کند؟ نه به خدا قسم! ترس آن‌ها جز از حسابرسی کامل و دقیق نیست که خداوند آن را حسابرسی سخت نامیده است. پس هر که تمام حق خود را بخواهد (به مقروض سخت بگیرد) بد کرده است.»

منبع: تسنیم