صلح امام حسن علیه السلام قیامی بود برای حفظ جریان اصیل اسلامی

حسن بن علی (ع) فرزند ارشد امام علی (ع) و حضرت فاطمه (س) و نخستین نوه پیامبر(ص) و امام دوم شیعیان در نیمه ماه رمضان و در مدینه به دنیا آمد برای آن حضرت القاب بسیاری همچون تقی، طیب، زکی، سید، سبط، امین، مجتبی  و کنیه آن حضرت نیز ابومحمد نقل شده است.

آن حضرت هفت سال از دوران پیامبر(ص) را درک کردند و حدود سی سال در کنار پدر بزرگوارشان امیر المؤمنین (ع) قرار داشتند و پس از شهادت امام علی (ع) در سال ۴۰ هجری، به مدت ۱۰ سال امامت امت را به عهده داشتند و سرانجام در سال ۵۰ هجری و در ۴۸ سالگی با توطئه معاویه مسموم و به شهادت رسیدند.

مهمترین و حساسترین بخش زندگانی امام حسن مجتبی(ع)، ماجرای صلح آن حضرت با معاویه و کناره‌گیری اجباری ایشان از صحنه خلافت و حکومت اسلامی است که مورد بحث و گفتگوی فراوان واقع شده و اگر چه پژوهشگران و کارشناسان مذهبی به تبیین چرایی و اهداف حضرت بر اساس شرایط سیاسی و اجتماعی روزگار شان پرداختند اما هنوز هستند افراد کوته بینی که با مطالعه زندگانی حضرت بدون توجه به این مسئله که هر حادثه ی تاریخی باید در شرایط سیاسی و اجتماعی روزگار خودش بررسی شود پرسش هایی را مطرح می کنند که چرا امام حسن با وجود بیعت با شیعیان پس از شهادت امیر المؤمنین(ع) به عنوان حاکم جامعه اسلامی با معاویه صلح کرد؟ و آیا امام حسن (ع) نمی‌توانستند آنچه را امام حسین (ع) انجام داد پیش تر از ایشان انجام دهند و با قیام در برابر معاویه با پیروزی و یا با شهادت خود پایه های حکومت معاویه را سست کنند؟

سالروز ولادت امام حسن مجتبی(ع) کریم آل طاها بهانه ای شد تا به همین مناسبت به گفت و گو با حجت الاسلام دکتر سید محمد جواد جلالی دین پژوه و فعال فرهنگی بپردازیم.

 آنچه امامت امام حسن مجتبی علیه السلام و امامت امام حسین علیه السلام متفاوت می کند نوع رفتار در صلح و قیام آنان در شرایط متفاوت زمانی و مکانی بود، اندیشیدن به این مهم تا چه اندازه اهمیت دارد؟

- حجت الاسلام جلالی: تفاوتی در امامت ائمه (ع) وجود ندارد به عبارت دیگر گاهی سخن از "حقیقت "رفتار دو امام بزرگوار امام است و گاهی سخن از "جلوه بیرونی " آنچه است که امام در عرصه عمل و راهبرد به آن می رسد و انجام می دهد.

وی افزود: ما نه بین دو امام بزرگوار امام حسن (ع) و امام حسین (ع) که در بین دوازده امام دیگر هم تفاوتی در شیوه اتخاذ تصمیم و حقیقت تصمیمات نداریم.

فعال فرهنگی ادامه داد: در یک تعبیر می توانیم بگوییم شاخصه تعهد و تکلیف که منبعث از عصمت  امام است و هیچگاه دچار خطا و اشتباه نمی شود از سویی و نگاه به بهترین نتیجه برای امت اسلام و جریان رسالت از سویی دیگر و هم چنین اتخاذ شیوه تعقل و تکیه به پیامبر درونی در راه رسیدن به هدف  و می تواند به عنوان مبنای  تصمیم در نظر گرفته شود هر چند شاخص های دیگری هم وجود دارد که هر کدام از این شاخصه ها قابل توضیح هستند.

جلالی اضافه کرد: آنچه باعث تغییر در جلوه بیرونی و تجلی فعل امام است  اتخاذ راهبردی است که با بهترین مسیر برای رسیدن به بهترین نتیجه اتخاذ می شود و البته در این امر شاخصه های جغرافیایی، موقعیت های اجتماعی موثر است از جمله آیا اینکه خود امام در موقعیت حکومت قرار دارد یا ندارد؟ آیا مسئولیت جامعه به عنوان حاکم جامعه اسلامی را بر عهده دارد یا خیر؟ عصر و زمانی که در آن حضور دارند و اولویت هایی که برای جریان رسالت پیامبر و امت اسلام و جامعه اسلامی در آن زمان وجود دارد هم از عوامل موثر در این انتخاب است.  

هر حادثه ی تاریخی را باید با توجه به اوضاع سیاسی زمان خودش بررسی کرد، اوضاع سیاسی امام حسن مجتبی علیه السلام چه ویژگی هایی داشت که امام صلح را بر قیام ترجیح داد؟

- حجت الاسلام جلالی: با بیان اینکه صلح به معنای سازش با استکبار و دشمن نیست و منظور از قیام هم اگر جنگ باشد کامل نیست، تصریح کرد: برخی از علمای ما در سده های نخستین و بعد از آن صلح  را تعبیر به قیام امام حسن مجتبی (ع) می‌کنند لذا واقعیت آن است که ائمه اطهار(ع) دائما در حال مبارزه با جریان انحراف و دشمن بودند چه امام حسین (ع) که مسئولیت اداره جامعه اسلامی را به عنوان حاکم  عهده دار نبود و چه امام حسن(ع) که عهده دار زمام امور بودند.

فعال فرهنگی ادامه داد: امام حسین(ع) حدود ۱۰ سال با صلح امام حسن(ع) پیش رفتند و این ها در حال مبارزه بودند، صلح امام حسن خود یک مبارزه در مقابله با معاویه مستکبر اهل تزویر بود و حضرت بسیاری از حربه ها را با این صلح از معاویه گرفتند لذا  باید متن صلح نامه به دقت ملاحظه شود تا قیام امام حسن (ع) بدون این که آن خلافت را بپذیرند و بدون اینکه خودشان بیعتی کنند درک شود.

وی با بیان اینکه باید واژه صلح را از سازش جدا کرد، اشاره کرد: واقعیت آن است که نوع مبارزه امام حسن(ع) در قالب صلح شکل گرفت البته همراهی جامعه و شرایط سیاسی از جمله فعل سیاسی دشمن و بصیرت در تشخیص و چیدن منظومه‌ی این اتفاقات در گرفتن این تصمیمات موثر است و اولویت های در تصمیم گیری را مشخص می‌کند اما در نهایت امام حسن(ع) برای تبیین حرکت خودشان حتی برای جامعه انقلابی که متوجه ارزش های تصمیم حضرت نبودند، فرمودند: مثل من به شما مثل خضر نبی به موسای پیامبر است که قدرت درک عظمت و کنه حرکت خضر نبی برای موسای پیامبر مشکل بود و امام حسن عظمت صلح خودشان را اینگونه غریب می دیدند.   

 نشر اسلام اصیل در برابر تحریفات حاکمان اموی از مهم ترین اقدامات امام حسن به شمار می رفت در این زمینه توضیح دهید و پذیرش صلح را باید در راستای حفظ و نشر اسلام اصیل در نظر گرفت؟

- حجت الاسلام جلالی: با بیان اینکه با رفتار زیرکانه امام حسن (ع) دوره ای جدید از اسلام شکل گرفته است، ادامه داد: دقیقا یکی از حکمت های صلح امام حسن(ع) حفظ جریان اصیل شیعی در مقابل دستگاه عظیم تحریف در بطن جامعه اسلامی بود.

وی ادامه داد: جریان امامت در افکار عمومی در حال تبدیل شدن به خلافت بود و تغییر شکل داده بود و حکومت اسلامی در حال تبدیل شدن به سلطنت اسلامی و خلیفه پیامبر در حال تبدیل شدن به پادشاه بود. لذا تعبیر پیامبر را در مورد جانشینی بعد از خودشان که به امیر المؤمنین (ع) می فرمایند وأنت خلِیفتِی فِی کل مؤمِنٍ مِن بعدِی را با تعبیر خلیفه بعد از دوران معاویه نمی توان مقایسه کرد و درک عمومی جامعه زمان پیامبر از خلیفه با درک جامعه اسلامی و مردمان اراضی فتح شده در زمان معاویه نشان دهنده این است که کاملا مفاهیم در حال تغییر بود.

دین پژوه متذکر شد: امام حسن(ع) با این صلح نامه قیامی کردند که درصدد حفظ جریان اصیل اسلامی  برآمدند و آن بقایا و آثار اسلام امامت محور را در قالب یک نهضت هم حفظ کردند و هم مقاومت در آن شرایط را به دیگران آموختند و برای همین بعدها درشرایط نوینی که شکل می گیرد و نمایندگانی که در زمان امامان بزرگوار بعدی به ممالک اسلامی فرستاده می شوند، مبتنی بر حفظ اصل جریان در زمان امام حسن علیه السلام بود.

وی یادآور شد: البته که پرورش نیروی انسانی متعهد هم در روزگارانی که بی تعهدی در میان مسلمانان موج  می‌ زد و در عین حال مبارزه با بدعت های نهادینه شده از سوی حکومت و رسیدگی به جامعه اسلامی از دیگر رفتارهای امام حسن(ع) در این دوره بوده که به جریان رسالت پیامبر کمک کرده است اما اصل، حفظ جریان امامت بود که توسط امام حسن مجتبی(ع) انجام شد و خود ایشان هم به این امر اشاره می کنند و در مقابله با کسانی که به ایشان ایراد می‌گرفتند می فرمودند رفتن و شهادت برای من یک آرزو بود اما بعدها کسی از قوم باقی نمی ماند.

 اقدامات اساسی امام حسن مجتبی(ع) در راستای آماده سازی شیعیان برای جلوگیری از انحرافات در چه راستایی انجام گرفته است؟

- حجت الاسلام جلالی: در راستای موضوع هدایت که از وظایف اصلی امام نسبت به پیروان خود است موضوع حفظ و پاسداری و صیانت از اندیشه های دینی جایگاه ویژه ای در هندسه رفتاری امام حسن(ع) دارد.

وی با تأکید بر لزوم آگاهی از تفکیک شیعیان اعتقادی و شیعیان سیاسی توضیح داد: باید دقت داشت که شیعه اعتقادی از شیعه سیاسی جداست، شیعیان سیاسی کسانی بودند که قائل به خلافت امیر المؤمنین(ع) بودند و اما شیعیان اعتقادی قائل به امامت و ولایت امیر المؤمنین(ع) بودند و  بسیاری از انحرافات در حوزه شیعه سیاسی رخ داده است لذا باید اول این تفکیک را دانست.

فعال فرهنگی اظهار کرد: نکته این جا است که  تبیین خط اصول در شرایطی که جوامع بسیاری به سبب فتوحات تازه به اسلام گرویده بودند و مسئله تشنگی معرفتی از جانب این‌ها وجود داشت و از سویی سازمان تبلیغات غیر اسلامی حکومت وقت و معاویه به شدت مشغول فعالیت بود و شرایط را برای تبیین و تبلیغ تشییع غیر انحرافی بسیار سخت و دشوار می کرد اما واقعیت این است که امام حسن مجتبی(ع) با شخصیت علمی که داشتند و تعریف این حدود و ثغور نهایت تلاش خود را کردند که جریان اصیل شیعی نه منجر به جریان غالیانه و نه منجر به برداشت کوته بینانه و مقصره از تشیع شود.

 دین پژوه در ادامه افزود: مکاتبات امام حسن(ع) با حسن بصری گواهی است بر این مطلب و همچنین تربیت شاگردان و اصحاب امام در کمترین حالت مرحوم شیخ طوسی حدود چهل نفر از اصحاب را نام می برد از جمله فعالیت هایی است که برای حفظ جریان و پیراسته کردن جریان اصیل شیعی از انحرافات و بدعت هایی که منشا آن می توانست در درون و خارج از این جریان باشد شکل گرفته است.

 وصیت نامه سیاسی امام به عنوان منبع مکتوب تاریخ اسلام و بازخوانی آن چه تاثیری در حفظ و بقای اسلام دارد؟

- حجت الاسلام جلالی: اساسا میراث مکتوب ائمه (ع) و انچه از ایمه علیهم السلام به ما رسیده است به عنوان یک گنجینه ارزشمند باید سرلوحه جامعه ای قرار بگیرد. امتی که تصمیم گرفته با اندیشه امامت نظامی را پی ریزی و حمایت کند و درصدد گسترش و صادر کردن این اندیشه به سرتاسر گیتی باشد، باید این را بداند که در گذر زمان دچار افت و خیزهایی خواهد شد و اساسا جریان تشیع در طول تاریخ در اوج و حضیض هایی قرار گرفته و دچار فراز و فرودهایی بوده و در هر کدام از این شرایط ائمه اطهار علیهم السلام و یا در زمانی که نبودند بزرگان قوم و علما در میانه پیکار کار را به سمتی بردند که از نابودی این جریان جلوگیری شود و مسیر رشد به درستی طی شود اما این ها به راحتی نبوده و دوران ها هم یکسان نبوده دورانی دوران حفظ و دورانی دوران شکوفایی تربیت و رشد علمی بوده. دوره ای دوره ریاضت و مشقت های اقتصادی و دوره ای در حال رشد اقتصادی بوده است.

 دین پژوه اضافه کرد: تامل و مطالعه در این فراز و فرودها و تشخیص این که ما در کدام یک از این موقعیت ها قرار داریم و در این موقعیت ائمه اطهار (ع) چه می کردند و چه سفارشاتی داشتند می تواند ما را در طی کردن مسیر و ثابت قدم ماندن پای اهداف و آرمان های بلند جامعه کمک کند و آینده ای برای ما بسیار روشن تر از امروز رقم بزند.    
منبع: ایسنا