حج؛ مظهر همزیستی برادرانه مؤمنان و جدال با دشمنان
رهبر معظم انقلاب در بخشی از بیانات‌شان در دیدار کارگزاران حج با استناد به آیه ۱۹۷ سوره مبارکه «بقره»، به «همزیستی» به منزله یکی از درس‌های فریضه حج اشاره کرده و فرمودند: «افرادی که با هم هیچ آشنایی‌ای ندارند، با فرهنگ‌های مختلف، از جاهای مختلف، رنگ مختلف، زبان مختلف اینجا با همدیگر باید همزیستی کنند. فَلا رَفَثَ وَ لا فُسوقَ وَ لا جِدالَ فِی الحَجّ؛ یعنی هیچ حق ندارید با هم درگیری پیدا کنید، مشکل پیدا کنید؛ همزیستی باید کنید؛ می‌بینید؟ یک قلم، همین همزیستی است. الان مشکلات بشر ــ نه فقط مشکلات مسلمان‌ها ــ در دنیا از چیست؟ از این است که همزیستی بلد نیستند؛ به همدیگر زور می‌گویند، از همدیگر بدگویی می‌کنند، جای همدیگر را تنگ می‌کنند، به همدیگر ضربه می‌زنند. حج همزیستی را یاد می‌دهد؛ در یک برهه محدودی یک نمونه‌ای از همزیستی را به شما نشان می‌دهد، می‌گوید این جوری باید زندگی کنید.»
در واقع حج و مجموعه عبادات و مناسک آن یکی از مظاهر و تجلیات حیات اجتماعی اسلام است و طول ایام حج در حقیقت تبلور تجربه زندگی مؤمنانه، برادرانه و اخلاقی در اوج این مفاهیم است که حال در این نوشتار به بیان تفاسیر و نکات مربوط به این آیه می‌پردازیم.
متن آیه: «الْحَجُّ أَشْهُرٌ مَعْلُومَاتٌ ۚ فَمَنْ فَرَضَ فِيهِنَّ الْحَجَّ فَلَا رَفَثَ وَلَا فُسُوقَ وَلَا جِدَالَ فِي الْحَجِّ ۗ وَمَا تَفْعَلُوا مِنْ خَيْرٍ يَعْلَمْهُ اللَّهُ ۗ وَتَزَوَّدُوا فَإِنَّ خَيْرَ الزَّادِ التَّقْوَىٰ ۚ وَاتَّقُونِ يَا أُولِي الْأَلْبَابِ»
ترجمه آیه: «حجّ در ماه‌هاى معينى است. پس هر كس در اين ماه‌ها، حجّ را برخود واجب گرداند، بداند كه در اثناى حجّ، همبسترى و گناه و جدال روا نيست، و هر كار نيكى انجام مى‌دهيد، خدا آن را مى‌داند، و براى خود توشه برگيريد كه در حقيقت، بهترين توشه، پرهيزگارى است، و اى خردمندان! از من پروا كنيد.»
مجموعه آیات ۱۹۶ تا ۲۰۳ سوره بقره در خصوص حج و احکام و شرایع آن است. مرحوم علامه طباطبایی در تفسیر المیزان پیرامون آیه ۱۹۷ سوره «بقره» بیان می‌دارد: «كلمه (رفث) به معناى هر عملى است كه در عرف تصريح به نام آن نمى‌كنند بلكه هر وقت بخواهند نام آن را ببرند، به كنايه مى برند، مانند عمل زناشویى و كلمه (فسوق) به معناى خارج شدن از طاعت خدا است و جدال به معناى ستيزگى كردن و لجبازى در گفتار و بحث است.
در ادامه، آیه خاطرنشان مى‌سازد كه اعمال از خداى تعالى غايب و پنهان نيست و كسانى را كه مشغول به اطاعت خدايند دعوت مى‌كند به اينكه در حين عمل از حضور قلب و از روح و معناى عمل غافل نمانند و اين داب قرآن كريم است كه اصول معارف را بيان مى‌كند و قصه‌ها را شرح داده شرايع و احكام را ذكر مى‌كند و در آخر همه آنها موعظه و سفارش مى‌كند تا علم از عمل جدا نباشد، چون علم بدون عمل در اسلام هيچ ارزشى ندارد و به همين جهت دعوت نامبرده را با جمله: (و اتقون يا اولى الالباب) ختم كرد، و در اين جمله بر خلاف اول آيه كه مردم غايب فرض شده بودند، مخاطب قرار گرفتند و اين تغيير سياق دلالت مى‌كند بر كمال اهتمام خداى تعالى به اين سفارش و اينكه تقوا وسيله تقرب و وظيفه‌اى است حتمى و متعين.»
آیت‌الله مکارم شیرازی نیز در تفسیر نمونه درباره این آیه آورده است که این آیه « احكام حج و زيارت خانه خدا را تعقيب مى‌كند و دستورات جديدى در آن مطرح است:
ـ نخست مى‌فرمايد: حج در ماه‌هاى معينى است (الحج اشهر معلومات)؛ منظور از اين ماه‌ها، ماه‌هاى شوال، ذى‌القعده و ذى‌الحجه است (تمام ماه ذى‌الحجه يا همان ده روز اول) و اين ماه‌ها را اشهر حج مى‌نامند زيرا بخشى از اعمال حج (مراسم عمره را) در غير اين ماه‌ها نمى‌توان انجام داد و بخشى را منحصرا در روزهاى نهم تا دوازدهم ماه ذى‌الحجه بايد انجام داد و اينكه در قرآن تصريح به نام اين ماه‌ها نشده به خاطر آن است كه اين ماه‌ها براى همه شناخته شده بود و قرآن با اين عبارت تأكيد بر آن مى‌كند. ضمنا اين جمله يكى از رسوم خرافى جاهليت را نفى مى‌كند كه گاه به خاطر درگيرى با جنگ‌ها يا غير آن، ماه‌هاى حج را تغيير و تبديل مى‌دادند و جلو و عقب مى كردند، قرآن مى‌گويد: اين ماه‌ها معين و ثابت است و تقديم و تأخير در آن جايز نيست.
ـ سپس به دستور ديگرى در مورد كسانى كه با احرام بستن شروع به مناسك حج مى‌كنند اشاره كرده، مى‌فرمايد: آنها كه حج را بر خود فرض كرده‌اند (و احرام بسته اند بايد بدانند) در حج آميزش جنسى و گناه و جدال نيست.
رفث بر وزن قفس در اصل به معنى سخنى است كه متضمن مطلبى كه ذكر آن قبيح است بوده باشد. فسوق به معنى گناه و خارج شدن از اطاعت خدا است و جدال به معنى گفت‌وگوى توأم با نزاع است و در اصل به معنى محكم پيچيدن طناب است و از آنجا كه طرفين گفتگوى آميخته با نزاع به يكديگر مى‌پيچند و هر كدام مى‌خواهد سخن خود را به كرسى بنشاند، اين واژه در آن به كار رفته است.
طبق اين دستور حاجيان به هنگام احرام، نه حق نزديكى با همسران دارند و نه كلمات دروغ و فحش دادن (گر چه اين كار در غير موقع احرام نيز حرام است، ولى يكى از بيست و پنج امرى است كه محرم بايد ترک كند) و همچنين از كارهايى كه بر آنها حرام است جدال است و سوگند خوردن، خواه راست باشد يا دروغ و گفتن لا و الله - بلى و الله.
به اين ترتيب محيط حج بايد از تمتعات جنسى و همچنين انجام گناهان و گفت‌وگوهاى بی‌فايده و جر و بحث‌ها و كشمكش‌هاى بيهوده پاک باشد، زيرا محيط عبادت و اخلاص و ترک لذايذ مادى است؛ محيطى است كه روح انسان بايد از آن نيرو بگيرد و يكباره از جهان ماده جدا شود و به عالم ماورای ماده راه يابد و در عين حال رشته الفت و اتحاد و اتفاق و برادرى در ميان مسلمانان محكم گردد و هر كارى كه با اين امور منافات دارد ممنوع است.
ـ در مرحله بعد به مسائل معنوى حج و آنچه مربوط به اخلاص است اشاره كرده، مى‌فرمايد: آنچه را از كارهاى خير انجام مى‌دهيد خدا مى‌داند. چه پاداشى براى نيكوكاران با ايمان از اين بالاتر كه بدانند هر كار نيكى را انجام مى دهند خدا از آن با خبر است و مولى و معبود آنان، حاضر و ناظر مى‌باشد و اين بسيار لذت‌بخش است كه اعمال خير در محضر او انجام مى‌شود و اين پاداشى است قبل از پاداش‌هاى معنوى و مادى ديگر كه خداوند عالم و آگاه به آنها مى‌دهد و در ادامه همين مطلب مى‌فرمايد: زاد و توشه تهيه كنيد كه بهترين زاد و توشه‌ها پرهيزكارى است و از من بپرهيزيد اى صاحبان عقل.
اين جمله ممكن است اشاره لطيفى به اين حقيقت بوده باشد كه در سفر حج موارد فراوانى براى تهيه زادهاى معنوى وجود دارد كه بايد از آن غفلت نكنيد در آنجا تاريخ مجسم اسلام است و صحنه‌هاى زنده فداكارى ابراهيم (عليه السلام) قهرمان توحيد و جلوه‌هاى خاصى از مظاهر قرب پروردگار ديده مى‌شود كه در هيچ جاى ديگر جهان نيست و آنها كه روحى بيدار و انديشه‌اى زنده دارند مى‌توانند براى يک عمر از اين سفر بى‌نظير روحانى توشه معنوى فراهم سازند. قابل توجه اينكه به دنبال اين مطلب باز دستور به تقوا مى‌دهد و روى سخن را به اولى الالباب يعنى صاحبان مغز و انديشه مى كند آرى آنها هستند كه روح حج را درک مى‌كنند و از اين برنامه عالى تربيتى حداكثر بهره‌بردارى را مي‌نمايند در حالى كه ديگران تنها از قشر و پوست آن سهمى دارند و روح حج را درک نمى‌كنند. آرى صاحبان مغز و انديشمندانند كه آثار تقوا و پرهيزكارى را در فرد و جامعه درک مى‌كنند.»
در حقیقت این محدودیت‌ها و ممنوعیت‌ها در حج فرصتی برای تعالی معنوی و نزدیکی و همزیستی و احساس برادری بیشتر مسلمانان با همدیگر است که می‌تواند آثار و برکات این تجربه در خارج از فضای حج و در فضای زندگی اجتماعی مسلمانان تیز تسری یابد و همزیستی مؤمنانه و برادرانه را به یک الگو و سبک زندگی در جوامع اسلامی تبدیل کند. به همین دلیل است که رهبر معظم انقلاب نیز در بیانات دیگری با استفاده از این آیه می‌فرمایند: «در حج، هم نمایش بندگی و خشوع وجود دارد -از اوّل تا آخر اَعمال حج خشوع است، بندگی است، تضرّع است- هم در عین حال در کنار این عاملِ صددرصد معنوی، یک عامل اجتماعی وجود دارد و آن وحدت است، برادری است، یکرنگی است؛ فقیر و غنی، اقوام گوناگون، ملّتهای گوناگون، نژادهای گوناگون، در کنار هم، با یک انگیزه، با یک هدف، یک عمل را انجام می‌دهند؛ ما دیگر کجا چنین چیزی را سراغ داریم؟ چه در بین فرایض اسلامی و چه در آنچه ما از ادیان گوناگون اطّلاع داریم، چنین چیزی وجود ندارد... حج نمایش اخلاق است: فَلا رَفَثَ وَ لا فُسوقَ وَ لا جِدالَ فِی الحَجّ؛ آنجا جای برادری است، جای اخلاق است، جای گذشت است، جای دعوا کردن با یکدیگر نیست، جای جدال کردن نیست. می‌بینید همه این عناصر عجیب و سازنده و درس‌آموز در حج جمع شده است؛ فریضه حج یک چنین فریضه‌ای است. (بیانات در دیدار کارگزاران حج، ۱۲ تیر ۱۳۹۸)
ایشان در سخنرانی دیگری براساس این آیه به تبیین جدال نداشتن در حج پرداخته و می‌فرمایند: «اینكه فرمودند: فَلا رَفَثَ وَ لا فُسوقَ وَ لا جِدالَ فِی الحَجّ، مراد از (لا جدال) جدال با دشمن نیست؛ اتّفاقاً حج مظهر جدال با دشمن است. بعضی از كج‌بین‌ها و بددل‌ها خواسته‌اند این‌جور بگویند كه (لا جدال فی الحجّ)؛ شما چرا در حج مراسم برائت برپا می‌كنید؟ این جدالی كه در برائت هست، جدال با شرک است، جدال با كفر است؛ این جزو اساسی‌ترین خطوط حیات اسلامی است؛ آن جدالی كه در حج نباید باشد، جدال برادران با یكدیگر است، جدال مؤمنین با یكدیگر است، جدال دل‌های معتقد به توحید با یكدیگر است؛ این جدال نباید باشد. باید سعی بكنیم كه نه فقط جدال زبانی نداشته باشیم، تنافر قلبی هم نداشته باشیم؛ درست عكس آن چیزی كه امروز دشمنان اسلام درصدد ایجاد آن در جامعه اسلامی‌اند؛ این را توجّه داشته باشید.» (بیانات در دیدار کارگزاران حج، ۲۰ شهریور ۱۳۹۲)
پس به واقع حج را می‌توان صحنه حقیقی نمایش «أَشِدَّاءُ عَلَى الْكُفَّارِ رُحَمَاءُ بَيْنَهُمْ» دانست که جبهه مؤمنان با برادری و احساس اخوت و نزدیکی در کنار هم گرد خانه خدا و معطوف به یک هدف حرکت کرده و همه جدال‌ها، اختلاف‌ها و فاصله‌ها را کنار گذاشته و الفت، صمیمیت و وحدت را جایگزین آنها می‌کنند و از سوی دیگر همه فریادها و خشم مقدس خود را بر سر استکبار و صهیونیسم، به منزله اصلی‌ترین دشمنان اسلام فرود می‌آورند.
در پایان با مطالعه و تدبر در این آیه می‌توان نتیجه گرفت که:
ـ محيط و فضاى با صفاى حج و مكّه را نبايد با ارتكاب گناه و كدورت آلوده نمود.
ـ اعتقاد و يقين به آگاهى خداوند، رمز نشاط و اميد در انجام وظائف است.
ـ در هر سفرى، زاد و توشه لازم است و بهترين زاد وتوشه سفر حج تقواست.
ـ پرهيزكارى نشانه خردمندى است.
منبع: ایکنا
افزودن دیدگاه جدید