مسجد تاریخانه دامغان در زمره بناهای اوایل دوره اسلامی

وارث: مسجد تاریخانه درجنوب شرقی دامغان در استان سمنان و هویت این شهر است و از نخستین مساجد ایران و از قدیمی ترین بناهای پس از اسلام و مربوط به دوره ایلخانی به شمار می رود که پیشینه آن را میان سال ۱۳۰ تا ۱۷۰ هجری عنوان کرده اند. «تاری» به معنای خداست و تاریخانه معنای «خدای‌خانه» دارد. برخی بر این باورند که این مسجد پیش تر آتشکده بوده و پس از تسلط اعراب، آن را ناریخانه خوانده‌ اند و سپس به تاریخانه معروف شده است.

ساختمان مسجد دربردارنده یک صحن یا حیاط مرکزی است که اطراف آن را رواق‌های سرپوشیده در برگرفته ‌است. مناره ای دایره‌ شکل در این مسجد وجود دارد و دارای کتیبه‌ ای به خط کوفی مشتمل بر آیات قرآنی‌ است که به نام بانی آن، بختیار در ۴۲۰ هجری نامگذاری شده است. ارتفاع کنونی این مناره، ۲۶ متر است و ۸۶ پله دارد. محیط آن در پایین ۱۳ متر است و در بالا به ۶٫۸ متر می‌ رسد.

ستون‌هایی مدور در این مسجد قرار دارد که با آجرهایی به طول ۳۵ و به عرض ۳۴ سانتی‌متر ساخته شده و به نام چهل ستون معروف است. تعداد ستون‌ها ۲۶ عدد است که این ستون‌ها ۱.۵ متر قطر دارند. ۱۸ ستون از این تعداد در یک طرف و پنج ستون در طرف دیگر و سه ستون در مقابل قرار گرفته‌ است.

مسجد تاریخانه دامغان ۱۵ دی ۱۳۱۰ با شماره ثبت ۸۰ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده‌است. این بنای تاریخی از بناهای بی نظیر ایرانی محسوب می شود که هیچ معماری غیر ایرانی در آن به کار نرفته است. منار آجری بلندبالایی که در کنار این مسجد قرار دارد، به یادگار مانده از دوره سلجوقیان است که با نقش و نگارهایی زیبا، هنر معماری آن دوران را به تصویر می‌کشد.

منبع: ایرنا