حضور فرزندان در مکان‌های مذهبی و چالش‌های روبه‌روی آنها
چه بسا، اولین نکته‌ای که ممکن است در مورد حضور کودکان در مکان‌های مذهبی مطرح شود، این است که کودکان چه برداشت‌هایی می‌توانند از اماکن دینی و مقدس همچون مساجد، تکایا، حسینیه‌ها و زیارتگاه‌ها داشته باشند.
وارث: برداشت‌های کودکان از مکان‌های دینی
چه بسا، اولین نکته‌ای که ممکن است در مورد حضور کودکان در مکان‌های مذهبی مطرح شود، این است که کودکان چه برداشت‌هایی می‌توانند از اماکن دینی و مقدس همچون مساجد، تکایا، حسینیه‌ها و زیارتگاه‌ها داشته باشند.
به طور مسلم، آمادگی روحی و روانی کودکان، در مورد حضور در مساجد و اماکن دینی، متفاوت است؛ به طوری که خردسالان تا 10 سالگی، نسبت به کودکان سنین بالاتر از چنین مکان‌هایی لذت کمتری می‌برند و به طوری که این عدم علاقه در سن هشت سالگی به اوج خود می‌رسد.
حال آن‌که کودکان سنین بین 10 تا سیزده سالگی، احساس می‌کنند که مساجد موجب می‌شوند شخصیت اخلاقی و معنوی بهتری پیدا کنند. رفتن به مساجد برای آنها لذت بخش میشود. همچنین لذت‌های عقلانی از داستان‌ها و مراسم دینی هم برای آنان افزایش پیدا می‌کند.
علاوه بر آن، دیدار دوستان و روابط دوستانه با بزرگ‌ترها، آنها را متوجه لذت اجتماعی نیز می‌کند.
از نگاه فرزندان سیزده ساله و بالاتر، عامل اعتقاد و ایمان است که بزرگسالان را به این مراکز می‌کشاند و به این محیط‌ها بیشتر به عنوان محل اجتماع مومنان و معتقدان به دین، نگریسته میشود.
به اعتقاد این گروه سنی، مشارکت در مراسم عبادی در این‌گونه محیط‌های دینی همچون مساجد، حسینیه‌ها، تکایا و زیارت گاه‌ها، مایه تقویت ایمان و نزدیک‌تر شدن آنها به حالت معنوی و ارزش‌های اخلاقی می‌گردد.
امّا برای مواجه با کودکان ناآرام در مراسم دینی و مذهبی، چه اقداماتی باید انجام داد.
. اولین قدم این است که در چنین مراسم دینی و مذهبی، به جای اعتراض به سر و صدای فرزندان، باید به والدین آنها کمک و یاری شود تا بتوانند مشکل فرزندشان را حل کنند.
. والدین، می‌توانند خردسالان ناآرام خود را در آغوش گرفته و برای مدتی کوتاه به بیرون از محل مراسم ببرند.
. مسلما خانواده کودکان ناآرام، به درک متقابل شرکت کنندگان در مراسم نیاز دارند؛ در این زمینه خانواده‌هایی که چنین مشکلی ندارند، می‌توانند با کمک کردن به آنها، الگویی مناسب در زمینه توجه و دلسوزی برای دیگران باشند.
. والدین لازم است فعالیت‌های ویژه‌ای را برای کودکان ناآرام خود برنامه ریزی کنند.
. بسیاری از گروه‌های دینی و مذهبی، برنامه‌های ویژه‌ای را برای کودکان در نظر می‌گیرند؛ لذا شرکت بچه‌ها دست کم در بخشی از مراسم عبادی، بسیار سودمند است و آنها خود را عضوی از جامعه‌ای بزرگتر حس خواهند کرد و هویت مذهبی به تدریج در آنها شکل خواهد گرفت.
. اگر امکان برقراری مراسمی خاص کودکان نباشد، دست کم بخشی از مراسم اصلی را میتوان به کودکان اختصاص داد. مثلا؛ میتوان قرائت آیات الهی را به آنها سپرد، نصب پوستر و پرچم‌ها را به آنها محول کرد و یا گروه سرود یا شعرخوانی مذهبی تشکیل داد.
. والدین لازم است فعالیت‌های ویژه‌ای را برای کودکان ناآرام خود برنامه ریزی کنند.
. بسیاری از گروه‌های دینی و مذهبی، برنامه‌های ویژه‌ای را برای کودکان در نظر می‌گیرند؛ لذا شرکت بچه‌ها دست کم در بخشی از مراسم عبادی، بسیار سودمند است و آنها خود را عضوی از جامعه‌ای بزرگتر حس خواهند کرد و هویت مذهبی به تدریج در آنها شکل خواهد گرفت.
. اگر امکان برقراری مراسمی خاص کودکان نباشد، دست کم بخشی از مراسم اصلی را میتوان به کودکان اختصاص داد. مثلا؛ میتوان قرائت آیات الهی را به آنها سپرد، نصب پوستر و پرچم‌ها را به آنها محول کرد و یا گروه سرود یا شعرخوانی مذهبی تشکیل داد.
آسیب‌های احتمالی در مراسم دینی برای فرزندان
شاید این سوال خیلی مهمی برای خانواده‌ها باشد که فرزندان، در مراسم و محافل دینی و مذهبی، ممکن است با چه آسیب‌هایی روبه رو شوند؟
از جمله آسیب‌هایی که لازم است والدین قبل از بردن کودکان به مکان‌های دینی و مذهبی، در نظر داشته باشند، عبارتند از هوا و دمای نامناسب اماکن مذهبی، سرو صدای زیاد، نامنظم بودن برنامه‌ها، طولانی و دشوار بودن مسیر رسیدن به این‌گونه اماکن مذهبی، سخت گیری والدین در انجام همه مستحبات و برنامه‌ها، توجیه نبودن کودک با فعالیت‌های آرام و مناسب و نیز احیانا برخورد بد مسئولان اماکن مذهبی، از این‌گونه آسیب‌های احتمالی برای فرزندان هستند.
همچنین طولانی شدن مراسم دینی، آسیبی جدی برای فرزندان محسوب میشود؛ از این رو اختصار در برنامه‌های دینی و میزان حضور کودک در چنین مکان‌هایی، باید رعایت شود.
از این مسأله نیز نباید غافل شد که ناخوشایند سازی حضور در مسجد و مراسم دینی و مذهبی، امکان دارد فرزندان را با انبوهی از خاطرات بد نسبت به این اماکن مقدس روبه رو کند که آثار منفی زیادی در دین‌داری کودک امروز و بزرگسال فردا به جا خواهد گذاشت.
پس، این نکته بسیار ضروری است که رعایت وضعیت دو گروه در خانواده بسیار لازم و اجتناب ناپذیر است؛ یکی افرادی که کهن سال هستند و قدرت انجام بعضی از کارهای معمولی را ندارند و دیگری کودکان؛ زیرا ظرفیت آنها با ظرفیت والدین و بزرگسالان خیلی متفاوت است؛ زود خسته، تشنه و گرسنه می‌شوند. به ویژه کودکانی که هنوز با سخنرانی و مجالس دینی و مذهبی ارتباط برقرار نکرده‌اند؛ پس باید زمان را کوتاه کرد.
از طرفی، شرکت دادن کودکان در این‌گونه مجالس، لازم است با هدف تربیتی و آشنایی آنها با دین، مذهب و معنویت باشد؛ لذا برای رسیدن به این هدف باید نکات مهمی را رعایت کرد. از جمله اینکه همراه بردن کودکان در این‌گونه مجالس، همراه با تشویق باشد. همچنین بردن کودکان به پارک بازی و یا مکان‌های مورد علاقه آنها بعد از مراسم، خاطره خوب و شیرینی برایشان تداعی می‌کند و چون همزمان با شرکت در مراسم مذهبی است، آن مراسم هم برایشان شیرین تداعی میشود.
والدین باید توجه داشته باشند که نباید شرکت دادن کودکان در چنین مجالسی به آنها تحمیل شود؛ بلکه اگر کودکان، در همان مجلس احساس خستگی و یا ناراحتی کنند، لازم است با خارج شدن از مجلس و یا سر گرم کردن کودکان با هم سن و سالان خود که احیانا آنجا هستند، تنوعی برای آنها ایجاد کنند.
بنابراین، با وجود اینکه حضور فرزندان در مجالس دینی، موجب فرهنگ سازی در فرزندان میشود، امّا می‌بایست به ظرفیت آنها توجه داشت و گرنه عکس آن چیزی که برای فرزندان در نظر گرفته میشود، نتیجه خواهد داد.
شرکت دادن فرزندان در مراسم مذهبی
برای شرکت دادن فرزندان، در مراسم مذهبی، مانند عزاداری ائمه علیهم‌السلام، والدین لازم است به چه نکاتی توجه داشته باشند؟
. از برداشت کودکان نسبت به اماکن دینی و مذهبی همچون مسجد، آگاهی باید داشت تا بتوان جواب گوی احساسات و پرسش‌های آنها در این زمینه شد.
. برای شرکت دادن کودکان در مراسم دینی، باید برنامه‌ریزی کرد.
. با توجه به شرایط سنی و توانایی و ظرفیت فرزند، باید او مورد تشویق قرار بگیرد تا در فعالیت گروه‌های دینی و مذهبی مانند هیئت‌های مناسب با گروه سنی خود شرکت کند.
. بهتر است زمینه آشنایی فرزند با اعضای گروه‌های مذهبی فراهم شود. لذا باید در برنامه‌های مخصوص کودکان شرکت داد و مورد تشویق قرار بگیرند تا در کلاسها یا برنامه‌های آمادگی برای عضویت در گروه شرکت کنند. حضور آنها در این جلسات و فعالیتها، لازم است منظم باشد.
. نباید فرزند را به تنهایی برای شرکت در مراسم مذهبی فرستاد؛ بلکه باید والدین با او همراه شوند تا به او نشان دهند که به ارزش‌های دینی و مذهبی، احترام می‌گذارند.
. لازم است نوع رفتار در مراسم دینی و مذهبی و اماکن مقدس، به فرزند آموزش داده شود.
. قبل از شرکت در مراسم، لازم است ماهیت آن را به زبانی ساده و قابل درک برای فرزندان خود تشریح و دلیل شرکت را برایش توضیح داد.
. فرزندان را باید با مراسم و تشریفات دینی و مذهبی همچون نحوه سینه زنی، زنجیرزنی و آداب عزاداری برای امامان معصوم علیهم‌السلام آشنا ساخت.
. هنگام شرکت در مراسم، خوب است والدین، وسایل بازی مورد علاقه خردسالان را با خود ببرند تا خسته‌کنندگی مراسم موجب بروز رفتارهای ناهنجار در فرزندان نشود. در این خصوص باید از بردن اسباب بازی‌های پر سرو صدا خودداری کرد. کتاب‌های داستان، به خصوص کتاب‌هایی که موضوع مذهبی دارند، مناسب به نظر می‌رسد. در طول هفته بهتر است این کتاب‌ها از دسترس او دور نگهداری شود تا هنگامی که به او داده میشود، برایش تازگی و جذابیت داشته باشد.
. والدین باید برای نشستن، مکان مناسبی را انتخاب کنند. مکانی باید انتخاب شود که هر لحظه بتوان بدون ایجاد مزاحمت برای دیگران، فرزند را به بیرون برد.
. باید این آگاهی را به فرزندان داد که ترک محل مراسم به هنگام برگزاری سخنرانی‌ها و اعمال عبادی، کاری پسندیده نیست و اگر مجبور به ترک محل است، حتما باید به سرعت برگردد.
. خوب است که زمانی که والدین فرزند خود را به مسجد و اماکن مذهبی می‌برند، هنرهای نمادینی را که در این بناها به کار رفته است، برای او توضیح دهند؛ مثلا میتوان به آیاتی که برای محراب در نظر گرفته میشود یا نمادهای هنری که در مکان مذهبی استفاده میشود و معمولا طرحی متعالی و صعودی دارد، اشاره کرد.
. والدین لازم است فرزندان خود را تشویق کنند تا به اماکن دینی و مقدس دیگران احترام بگذارند. در این مکان‌ها آهسته حرف بزند، به زائران خیره نشود و با مراسمی که برگزار می‌کنند، همراه شود.
. نباید کودکان را مجبور به شرکت در مراسم مذهبی کرد.
. لازم است مقدمات حضور در مسجد و همچنین برنامه‌های زمان حاضر بودن در مسجد را به گونه‌ای متنوع کرد که فرزند همیشه تمایل به این حضور باشد. خرید مقداری خوراکی قبل از حضور و در مسیر رسیدن به مسجد و همراه توجه عاطفی بعد از خروج از مسجد، می‌تواند نقش بسزایی در تشویق فرزندان داشته باشد.
. با توجه به شرایط سنی و توانایی و ظرفیت فرزند، باید او مورد تشویق قرار بگیرد تا در فعالیت گروه‌های دینی و مذهبی مانند هیئت‌های مناسب با گروه سنی خود شرکت کند.
. بهتر است زمینه آشنایی فرزند با اعضای گروه‌های مذهبی فراهم شود. لذا باید در برنامه‌های مخصوص کودکان شرکت داد و مورد تشویق قرار بگیرند تا در کلاسها یا برنامه‌های آمادگی برای عضویت در گروه شرکت کنند. حضور آنها در این جلسات و فعالیتها، لازم است منظم باشد.
. نباید فرزند را به تنهایی برای شرکت در مراسم مذهبی فرستاد؛ بلکه باید والدین با او همراه شوند تا به او نشان دهند که به ارزش‌های دینی و مذهبی، احترام می‌گذارند.
. لازم است نوع رفتار در مراسم دینی و مذهبی و اماکن مقدس، به فرزند آموزش داده شود.
. قبل از شرکت در مراسم، لازم است ماهیت آن را به زبانی ساده و قابل درک برای فرزندان خود تشریح و دلیل شرکت را برایش توضیح داد.
. فرزندان را باید با مراسم و تشریفات دینی و مذهبی همچون نحوه سینه زنی، زنجیرزنی و آداب عزاداری برای امامان معصوم علیهم‌السلام آشنا ساخت.
. هنگام شرکت در مراسم، خوب است والدین، وسایل بازی مورد علاقه خردسالان را با خود ببرند تا خسته‌کنندگی مراسم موجب بروز رفتارهای ناهنجار در فرزندان نشود. در این خصوص باید از بردن اسباب بازی‌های پر سرو صدا خودداری کرد. کتاب‌های داستان، به خصوص کتاب‌هایی که موضوع مذهبی دارند، مناسب به نظر می‌رسد. در طول هفته بهتر است این کتاب‌ها از دسترس او دور نگهداری شود تا هنگامی که به او داده میشود، برایش تازگی و جذابیت داشته باشد.
. والدین باید برای نشستن، مکان مناسبی را انتخاب کنند. مکانی باید انتخاب شود که هر لحظه بتوان بدون ایجاد مزاحمت برای دیگران، فرزند را به بیرون برد.
. باید این آگاهی را به فرزندان داد که ترک محل مراسم به هنگام برگزاری سخنرانی‌ها و اعمال عبادی، کاری پسندیده نیست و اگر مجبور به ترک محل است، حتما باید به سرعت برگردد.
. خوب است که زمانی که والدین فرزند خود را به مسجد و اماکن مذهبی می‌برند، هنرهای نمادینی را که در این بناها به کار رفته است، برای او توضیح دهند؛ مثلا میتوان به آیاتی که برای محراب در نظر گرفته میشود یا نمادهای هنری که در مکان مذهبی استفاده میشود و معمولا طرحی متعالی و صعودی دارد، اشاره کرد.
. والدین لازم است فرزندان خود را تشویق کنند تا به اماکن دینی و مقدس دیگران احترام بگذارند. در این مکان‌ها آهسته حرف بزند، به زائران خیره نشود و با مراسمی که برگزار می‌کنند، همراه شود.
. نباید کودکان را مجبور به شرکت در مراسم مذهبی کرد.
. لازم است مقدمات حضور در مسجد و همچنین برنامه‌های زمان حاضر بودن در مسجد را به گونه‌ای متنوع کرد که فرزند همیشه تمایل به این حضور باشد. خرید مقداری خوراکی قبل از حضور و در مسیر رسیدن به مسجد و همراه توجه عاطفی بعد از خروج از مسجد، می‌تواند نقش بسزایی در تشویق فرزندان داشته باشد.
جذب کودکان به مکان‌ها و کانون‌های دینی و مذهبی
امّا جهت جذب کودکان و نوجوانان به مکان‌ها و کانون‌هاى دینی و مذهبی چه باید کرد؟
برای جذب کودکان و نوجوانان به مکان‌ها و کانون‌هاى دینی و مذهبی مانند مساجد راههاى مختلفى وجود دارد؛ از جمله:
1. برگزارى اردوهاى علمى، تفریحى و زیارتى
2. برگزارى مسابقات گوناگون و اهداء جوایز به برگزیدگان
3. استفاده و بهره بردن از استادان پرجاذبه و هنرمند و جوان، براى آموزش موضوعات دینى و قرآنى و هنرى
4. خودداری از مسئولیت دادن به افراد بداخلاق و عصبی و کم حوصله
5. مدارا کردن و عدم سختگیرى نسبت به مراجعان و خوددارى از انحصار شدید این قبیل کانون‌ها و...
جهت گسترش فعالیتهاى علمى و فرهنگى، در این‌گونه کانون‌ها، سعى شود
اولاً: از افراد پرانگیزه، صبور و با سلیقه براى مسئولیت استفاده شود.
ثانیا: لازم است قبل از تعطیلات تابستان برنامههاى تابستانه، تهیه و تنظیم شود و مقدمات فعالیتهاى تابستانى، فراهم شود.
ثالثا: بهتر است در زمینههاى مختلفى اقدام به فعالیت شود؛ مثل مسابقات ورزشى، مسابقه کتابخوانى، مقالهنویسى و...
عقیل مصطفوی مجد
/م118
/م118