رزق مقدر شده را از راه حلال کسب کنید/خداوند روزی مردم را در دست یکدیگر قرار داده

 این گفت و گو به کارمندانی تقدیم می شود که در بحبوحه گرفتاریهای مادی زندگی به کسب روزی حلال بیش از هر چیزی اهمیت می دهند.
-در فرهنگ اسلامی به کار و کسب روزی حلال بسیار پرداخته شده است آیا تلاش برای دست یابی به روزی حلال میتواند نوعی عبادت محسوب شود؟

لازمه اعتقاد به توحید، اعتقاد به رزاقیت الهی است. خداوند متعال همه موجودات را خلق کرده، پرورش داده و به آن‎ها رزق عطا می‎کند. البته رزق فقط منحصر به امکانات مادی نیست. توجه به رزاقیت الهی باعث می‎شود انسان‎ها در مسیر حرکت و تلاش برای کسب فضائل مادی و معنوی از توجه به خداوند متعال و ایمان به او غافل نشوند و تلاش خود را عامل نهایی خلق امکانات مادی و معنوی نپنداشته و برای بدست آوردن آن‎ها دچار انحراف و ظلم و فساد نشوند. توجه به خداوند متعال در حین تلاش برای کسب فضائل مادی و معنوی باعث می‎شود که تلاش افراد رنگ و بوی عبادت و جهاد به خود بگیرد و فرهنگ تکلیف مداری به جای نتیجه گرایی، افراد را از ظلم و فساد برای رسیدن به نتایج دلخواه باز دارد. توجه به رزاقیت الهی باعث ایجاد اطمینان و آرامش روحی و روانی در افراد و جامعه شده و زمینه‎های ناامیدی و یاس را از بین ‎برده و انگیزه لازم را برای حرکت و تلاش در آحاد جامعه فراهم می‎کند.
 
-رزق به چه معناست ؟
رزق واژه‎ای عربی و به‎معنای هرچیزی است که خداوند متعال به مخلوقات خود عطا می‎کند. روزی ترجمه فارسی واژه رزق است و به همان معنی است. (دهخدا، 105) نکته قابل توجه آن است که رزق و روزی چیزی است که بنده می‎تواند از آن بهره‌برداری کند. بنابراین ثروت و دارایی‎هایی که متعلق به فرد است ولی او نمی‎تواند از آن استفاده کند را نمی‎توان رزق و روزی وی دانست.همان‎گونه که در بیان معنی لغوی رزق اشاره شد، هر چیزی که خداوند متعال به بندگانش عطا می‎کند را می‎توان نوعی رزق دانست. از این رو با توجه به انواع مختلف عطایای الهی می‎توان رزق را تقسیم‎بندی نمود.
ارزاق مادی و معنوی از نظر قرآن به چند دسته تقسیم می شود؟و آیا داشتن مال و ثروت نشان دهنده برخوردار بودن از رزق و روزی می باشد؟
در برخی از آیات قرآن مجید، از مواهب مادی چون چارپایان، حبوبات، خرما، باران و... به عنوان رزق یاد شده است:
... عَلى‏ ما رَزَقَهُمْ مِنْ بَهیمَةِ الْأَنْعام... (حج، 28)
... برچارپایانی که رزق آن‎ها قرار داده است...
وَ نَزَّلْنَا مِنَ السَّمَاءِ مَاءً مُّبَارَکاً فَأَنبَتْنَا بِهِ جَنَّاتٍ وَ حَبَّ الحَْصِیدِ(ق، 9) وَ النَّخْلَ بَاسِقَاتٍ لهََّا طَلْعٌ نَّضِیدٌ(ق، 10) رِّزْقًا لِّلْعِبَادِ ... (ق، 11)
و از آسمان، آبى پربرکت نازل کردیم، و بوسیله آن باغها و دانه‏هایى را که درو مى‏کنید رویاندیم، (9) و نخلهاى بلندقامت که میوه‏هاى متراکم دارند رویاندیم (10) همه اینها براى روزى‏بخشیدن به بندگان است...
وَ مِنْ ثَمَراتِ النَّخیلِ وَ الْأَعْنابِ تَتَّخِذُونَ مِنْهُ سَکَراً وَ رِزْقاً حَسَناً... (نحل، 67)
و از میوه‏هاى درختان نخل و انگور، شکر و روزى خوب و پاکیزه مى‏گیرید ...
در آیات دیگر مواهب معنوی مانند مقام نبوت یا علم و دانش به عنوان رزق و روزی یاد شده است.
قالَ یا قَوْمِ أَ رَأَیْتُمْ إِنْ کُنْتُ عَلى‏ بَیِّنَةٍ مِنْ رَبِّی وَ رَزَقَنی‏ مِنْهُ رِزْقاً حَسَناً ...(هود، 88)
گفت: اى قوم من، آیا من از جانب پروردگارم دلیل روشنی ندارم و او به من رزق نیکو (مقام نبوت و علم و دانش) نداده است!
در ادعیه‎ای که از معصومین (علیه‎السلام) نقل شده به توفیق انجام توبه نیکو، سلامتی، شوق و گرایش به نیکی‎ها، ترس از عذاب الهی، توفیق شکرگزاری و ... به عنوان رزق  یاد شده است.
وَ ارْزُقْنِی‏ حُسْنَ الْإِنَابَة (صحیفه سجادیه، ص84)
و توبه‎ای نیکو را رزق من گردان
وَ ارْزُقْنِی‏ صِحَّةً فِی عِبَادَةٍ، (صحیفة سجادیة، ص: 101)
و سلامتی را روزی من گردان که در آن به عبادت تو مشغول باشم
وَ ارْزُقْنِی‏ الرَّغْبَةَ فِی الْعَمَلِ لَکَ لِآخِرَتِی‏ (صحیفة سجادیة، ص: 108)
و شوق انجام اعمال برای تو و برای آخرتم را رزقم گردان
وَ ارْزُقْنِی‏ خَوْفَ غَمِّ الْوَعِیدِ، وَ شَوْقَ ثَوَابِ الْمَوْعُود (صحیفة سجادیة، ص: 110)
و ترس از انذارها و وعده‎های عذابت و شوق ثواب‎ها و وعده‎های نیکویت را رزقم گردان
وَ ارْزُقْنِی‏ شُکْرَ الْعَافِیَة (عریضى، على بن جعفر ، ص: 319)
و شکر سلامتی و عافیت را رزقم گردان
 

از این‎ آیات کریمه و فرازهای ادعیه معصومین می‎توان فهمید که رزق هم شامل مواهب مادی می‎شود و هم مواهب معنوی را دربر می‎گیرد. پس می‎توان گفت ارزاق یا مادی هستند، یا معنویی ،قرآن کریم علاوه بر روزی‎های دنیوی، مواهب اخروی همانند نعمات اعطایی به بهشتیان و شهدا را نیز رزق میخواند.
لا یَسْمَعُونَ فیها لَغْواً إِلاَّ سَلاماً وَ لَهُمْ رِزْقُهُمْ فیها بُکْرَةً وَ عَشِیًّا (مریم، 62)
بهشتیان در آن جا گفتار لغو و بیهوده‏ نمى‏شنوند و سخنان نیکو و صواب می‎شنوند و هر صبح و شام، روزى آنان مهیا است.
وَ لا تَحْسَبَنَّ الَّذینَ قُتِلُوا فی‏ سَبیلِ اللَّهِ أَمْواتاً بَلْ أَحْیاءٌ عِنْدَ رَبِّهِمْ یُرْزَقُونَ (آل عمران، 169)
هرگز گمان مبر کسانى که در راه خدا کشته شدند، مردگانند! بلکه آنان زنده‏اند، و نزد پروردگارشان روزى داده مى‏شوند.
از این رو می‎توان فهمید که علاوه بر ارزاق دنیوی، در آخرت نیز ارزاقی وجود دارد و خداوند متعال به بهشتیان و جهنمیان رزق می‎دهد. با توجه به اهمیت آخرت نسبت به دنیا باید یکی از دغدغه‎ها و نگرانی‎های ما ارزاق اخرویمان باشد. همان‎گونه که در دنیا برای بدست آوردن روزی باید به کار و تلاش بپردازیم، برای فراهم آوردن ارزاق آخرت که به شدت به آن نیاز خواهیم  داشت، در این دنیا باید به فکر باشیم. ارزاق نیکوی بهشتیان به‎خاطر اعمال صالحی است که در دنیا انجام داده‎اند و ارزاق عذاب آور جهنمیان نیز به‎خاطر گناهان آن‎ها است.
کُلُوا وَ اشْرَبُوا هَنیئاً بِما أَسْلَفْتُمْ فِی الْأَیَّامِ الْخالِیَةِ (حاقه، 24)
(و به بهشتیان گفته مى‏شود:) بخورید و بیاشامید گوارا در برابر اعمالى که در ایّام گذشته انجام دادید.
کُلُوا وَ اشْرَبُوا هَنیئاً بِما کُنْتُمْ تَعْمَلُونَ (طور، 19)
(به بهشتیان گفته مى‏شود:) بخورید و بیاشامید گوارا اینها در برابر اعمالى است که انجام مى‏دادید.
کُلُوا وَ اشْرَبُوا هَنیئاً بِما کُنْتُمْ تَعْمَلُونَ (مرسلات، 43)
(و به بهشتیان گفته مى‏شود:) بخورید و بیاشامید گوارا در برابر اعمالى که در ایّام گذشته انجام دادید.
وَ لَا طَعَامٌ إِلَّا مِنْ غِسْلِینٍ(الحاقه، 36) لَّا یَأْکلُُهُ إِلَّا الخَْاطُِونَ(الحاقه، 37)
و (جهنمیان) طعامى جز از چرک و خون ندارند. (36) غذایى که جز خطاکاران آن را نمى‏خورند. (37)
بنابراین برای این‎که از ارزاق نیکوی بهشتیان بهره‎مند شویم باید به انجام اعمال صالح بپردازیم و برای آن‎که از غذای عذاب آور جهنمیان در امان باشیم باید از گناه و معصیت خداوند متعال دوری کنیم.
-از منظر قرآن چه رزقی حلال وچه رزقی حرام می باشد؟
همان‎گونه که بیان شد رزق عطایای مادی و معنوی الهی در دنیا و آخرت است. واژه حلال نیز به معنای جایز و روا می‎باشد. واژه حرام به معنای ممنوع و ضد حلال است و چیزی که از آن منع شده باشد و ممنوع بودن از چیزی یا به تکلیف و قدرت الهی است و یا از ناحیه کسی است که فرمانش پذیرفته می‌شود. (راغب اصفهانى، 1 /229).
قطعا هر رزقی که خداوند برای بندگانش مقدر می‎فرماید روزی حلال است و خداوند برای بنده‎ای روزی حرام مقدر نمی‎فرماید. بنابراین اصطلاح روزی حرام به این معنی نیست که خداوند برای بنده‎ای روزی حرام مقدر فرموده باشد بلکه حرام شدن روزی ناشی از مخالفت با اوامر الهی در کسب روزی است. پس رزق حلال به رزقی گفته می‌شود که از طریق مشروع و بر طبق نظر دین به‎دست آمده باشد. در مقابل، رزق حرام به رزقی گفته می‌شود که از طریق نامشروع و برخلاف نظر دین به‎دست آمده باشد. رزقی که خداوند برای انسان مقدر می‎نماید، قطعا حلال است ولی اگر انسان طریق نامشروعی را برای بدست آوردن رزق انتخاب نماید، رزقش حرام می‎شود.
 

از امام رضا (علیه‎السلام) روایت شده که حضرت فرموده‎اند:
« وَ اتَّقِ فِی طَلَبِ‏ الرِّزْقِ‏ وَ أَجْمِلْ فِی الطَّلَبِ وَ اخْفِضْ فِی الْمُکْتَسَبِ وَ اعْلَمْ أَنَّ الرِّزْقَ رِزْقَانِ فَرِزْقٌ تَطْلُبُهُ وَ رِزْقٌ یَطْلُبُکَ فَأَمَّا الَّذِی تَطْلُبُهُ فَاطْلُبْهُ مِنْ حَلَالٍ فَإِنَّ أَکْلَهُ حَلَالٌ إِنْ طَلَبْتَهُ مِنْ وَجْهِهِ وَ إِلَّا أَکَلْتَهُ حَرَاماً وَ هُوَ رِزْقُکَ لَا بُدَّ لَکَ مِنْ أَکْلِه‏» (فقه‎الرضا علیه‎السلام، 251)
در طلب روزی تقوا را رعایت کن و حد اعتدال را در طلب روزی در پیش‌گیر و کسب خود را از آلوده شدن به حرام حفظ کن و بدان که روزی دو گونه است: رزقی که تو در طلب آنی و رزقی که آن طالب توست. پس آن رزقی را که تو به دنبال آن می‎روی از طریق حلال دنبال کن زیرا اگر آن را از حرام بدست آوری، به عنوان رزق تو محسوب می‎شود و از ارزاق حلالی که برای تو مقدر شده کسر می‎شود زیرا همان رزق تو است و چاره‎ای نداری جز آن‎که همان را مصرف کن.
بر اساس این روایت شریف مشخص می‎شود که انسان می‎تواند آن‎ رزقی را که برای او مقدر شده، از طریق حلال بدست آورد ولی اگر راه نادرستی را در طلب روزی در پیش گیرد، آن را به طریق حرام بدست می‎آورد. بنابراین رزقی که خداوند برای انسان مقدر می‎سازد حلال است و خداوند روزی حرام برای کسی مقدر نمی‎فرماید ولی اگر انسان راه نادرستی برای کسب روزی انتخاب کند، روزی‎اش حرام می‎شود. گاهی رزق به علت حرام بودن درآمدی که با آن تهیه شده، حرام می‎شود مانند چیزهایی که با درآمد دزدی، ربا، قمار و... بدست آمده باشد. گاهی رزق به علت آمیخته و مخلوط به حرام بودن درآمدی که با آن تهیه شده حرام می‎شود مانند رزقی که با درآمد معامله‎ای که در آن غش بوده باشد و یا کم‎فروشی شده باشد و یا مالی که خمس و زکات آن را نداده باشند تهیه شده باشد. گاهی نیز درآمدی که رزق با آن تهیه شده حرام نیست ولی خود چیزی که تهیه شده و مصرف می‎شود حرام می‎باشد.