گوهرشاد؛ قدیمى‌ترین مسجد شیعه در مشهد
وارث: مسجد جامع گوهرشاد یکی از مساجد مشهور جهان اسلام و یادگاری ارزشمند و ماندگار از هنر و معماری عهد تیموریان است که قدیمى‌ترین مسجد موجود شیعه در مشهد به شمار می‌رود.گوهرشاد بیگم؛ بانویی متمکّن اما خیّر و مدبّرمهدعلیا، گوهرشادآغا یا گوهرشاد بیگم از اشراف زنان خراسان بوده است که زنى بسیار متمکّن، خردمند و ثروتمند بود که به کثرت خیرات و مبرات موصوف و در حسن تدبیر و سیاست، مقامى والا داشت.به گفته مرحوم حاج ملّاهاشم خراسانى در کتاب منتخب التواریخ، «مخدّره گوهرشادآغا مسلماَ شیعه بوده و در کمال اخلاص و حسن عقیده مسجدى را در مشهد مقدس بنا نهاده است و مى‌توان گفت که این مسجد مقدس قدیمى‌ترین مسجد موجود شیعه در این ناحیه است.»وى به سال 780 هـ.ق دیده به جهان گشوده است و در روز نهم رمضان سال 816 هـ.ق در سن 81 سالگى بر اثر وسوسه جمعى، میرزا سلطان ابوسعید بن تیمور در هرات فرمان قتل او را داد و وى را به شهادت رساندند، پیکرش را در مدرسه گوهرشاد در هرات، کنار مزار شوهرش به خاک سپردند.پدر گوهرشاد خاتون، غیاث‌الدین ترخان بود که از بزرگان خاندان تیموری به شمار می‌آمد، وی در جنگ‌های بزرگی شرکت داشت و لقب ترخان را چنگیز به او داده بود. مادر او بانو خان‌زاده بیگم بود و در ماه رجب سال ۸۱۴ ه.ق در مشهد درگذشت که در جوار آرامگاه امام رضا(ع) مدفون شد.بانو گوهرشاد یکی از زنان نامدار عصر تیموری است که مورد احترام امیر گورکانی بوده و همراه برادرش امیر قره یوسف(۷۹۰ - ۸۰۲ هـ.ق) که در دربار تیموریان در هرات وزیر بود، در امور مملکتی مورد مشورت قرار می‌گرفت.مسجد گوهرشاد؛ بنایی هنری با جایگاه اسلامی ـ ایرانیمسجد گوهرشاد، یکی از بناهای باشکوه و باستانی عهد تیموری است و در اوایل قرن نهم قمری همزمان با نهم ربیع‌الاول 812 هجری قمری بنا شده است که در جنوب حرم مطهر رضوی قرار دارد و به رواق‌های دارالسیاده و دارالحفاظ متصل است.از نظر استحکام بنا و ویژگی‌های معماری اسلامی و زیبایی در طراحی، اسلوب، خط، کاشی‌کاری‌های معرق و غیرمعرق، مرقم و غیرمرقم، مقرنس، گچ‌کاری و دیگر تزئینات هنری و مشخصه‌های معماری سنتی بی‌نظیر و ممتاز دارد.بنای مسجد با گذشت 600 سال همچنان مستحکم و ماندگار، چون آیینه‌ای است که عظمت و قدمت و زیبایی معماری و هنر اسلامی در عهد تیموری را به نمایش می‌گذارد و به دستور بانو گوهرشاد آغا، همسر شاهرخ بن تیمور گورکانی و در دوران استانداری پسرش بایسنقر میرزا، به سال 794 شمسی در ضلع جنوبی حرم رضوی آغاز شد و در سال 797 شمسی به اتمام رسید.مسجد گوهرشاد به وسیله معمار معروف ایرانی، قوام‌الدین شیرازی به وسعت دو هزار و 800 مترمربع و زیربنای 9 هزار و 400 مترمربع، با استفاده از آجر و گچ و به شیوه معماری اسلامی در شرق و با به کارگیری سبک معماری دوران تیموری ساخته شد.نام بانو در دو محل از بنای مسجد، یکی در بالای در ورودی ایوان دارالسیاده و دیگری در کتیبه ایوان مقصوره با خط ثلث شاهزاده بایسنقر میرزا با کاشی معرق به رنگ زرد تزئین شده و بر سر در ورودی آن به رواق دارالسیاده، پنجره‌ای از نقره از آثار عهد قاجاریه نصب شده است.شاخصه‌های معماری گوهرشادمسجد گوهرشاد مرکب از یک صحن، چهار ایوان، یک گنبد فیروزه‌ای، دو گلدسته زیبا و هفت شبستان است و به جهت قدمت تاریخی، سبک معماری و زیبایی‌های هنری یکی از مهم‌ترین آثار باستانی مشهد و صنعت معماری ایران اسلامی به شمار می‌رود.صحن مسجد گوهرشاد، با دوهزار و 850 مترمربع مساحت از نظر قدمت، کهن‌ترین صحن است و در جنوب حرم مطهر قرار دارد. از نظر وسعت نیز، نهمین صحن از مجموعه ده صحن قدیمی و جدید در اماکن متبرکه رضوی است.این مسجد از حیث کاشی‌کاری ممتاز عهد تیموری شهره است و تمام در و دیوارهای آن مزیّن به اسماء جلاله، آیات قرآنی، احادیث شریفه، اشعار و مدح و ثنای ائمه اطهار(ع) بوده که با خط‌های ثلث، نسخ، نستعلیق، کوفی و بنایی خطاطان بزرگ همچون بایسنقر و امامی اصفهانی ترمیم یافته‌اند.طاق‌های گنبدی شکل مسجد و مناره‌های آن با استفاده از سبک مقرنس، نقوش و خطوط دیوار بر روی زمینه گچی و معرق‌کاری ممتاز عصر تیموری، جلوه‌های بی‌نظیری از هنر ایرانی را در مرکز حرم مطهر به نمایش گذاشته است.ایوان مقصوره؛ نماد هنر ایرانیچهار ایوان این مسجد، اعم از ایوان جنوبی به نام ایوان مقصوره، ایوان شمالی معروف به ایوان دارالسیاده، ایوان شرقی مشهور به ایوان اعتکاف و ایوان غربی هم با عنوان ایوان شیخ بهاءالدین نام‌گذاری شده‌اند.بزرگترین ایوان‌ها، ایوان مقصوره نام دارد که در ضلع جنوبی(قبله) صحن واقع است و دارای ۳۵ متر طول با عرض‌های مختلف ۱۳ تا ۱۵ متر و ارتفاع سردر ایوان ۲۷ متر و تا گنبد ۴۰ متر و قطر پایه‌ها در دو طرف شش متر و ارتفاع مناره‌ها ۴۱ متر و ارتفاع تا عرقچین ۲۹ متر و محیط گنبد از بیرون ۸۵/۶۱ مترمربع است.کتیبه ممتاز و تاریخی بایسنقر(فرزند گوهرشاد) که از بهترین ثلث نویسان عهد تیموری بوده، با زیباترین خطوط ثلث بر پیشانی ایوان مقصوره خودنمایی می‌کند و تاریخ بنای مسجد بر کاشی معرق، در این کتیبه به چشم می‌خورد.گنبد رفیع مسجد بر فراز ایوان مقصوره، بر عظمت این بنا افزوده است که ارتفاع گنبد حدود 41 متر و فضای خالی بین دو پوشش گنبد، 10 متر است و سطح خارجی آن با آجر لعاب‌دار و یک کتیبه با خط کوفی تزئین شده است، همچنین دو ایوان شرقی و غربی مسجد گوهرشاد، با معرق کاری ممتاز و کتیبه‌هایی به خط ثلث، مسجد را به رواق امام خمینی(ره) و بست شیخ بهاءالدین مرتبط می‌کند.محراب مسجد گوهرشادیکی از بخش‌های مهم مجموعه گوهرشاد، محراب زیبایی است که در انتهای ایوان مقصوره قرار دارد و حاشیه اطراف محراب با کتیبه مرمت شده با کاشی‌های معرق مرقم به آیت‌الکرسی تا الی‌النور مزین است و پایه‌های داخلی ایوان با سنگ‌های مرمر سفید زینت یافته است.در منتهی الیه سمت راست محراب، منبر صاحب الزمان(صاحب شاه) قرار دارد که منبری مرتفع و قدیمی است و در سال 1243 قمری(عصر فتحعلی شاه قاجار) توسط استاد محمد خراسانی و به شیوه منبت‌کاری از چوب گلابی و گردو، بدون میخ فلزی ساخته شده که در سال 1320 شمسی آن را مرمت کرده‌اند.این منبر شبیه منبرهای موجود در مسجد بیت‌المقدس و مسجد خلیل الرحمان در رواق حضرت ابراهیم(ع) در اردن ساخته شده و اکنون در حفاظی با میله‌های آهنی که قسمت‌های پایین آن با شیشه‌های قطور مزین شده، نگهداری می‌شود.شبستان‌های گوهرشادشبستان‌های مسجد گوهرشاد به طور قرینه در اطراف ایوان‌ها با پایه‌های قطور و سقف ضربی و به سبک معماری سنتی مساجد ایران کلاف شده‌اند و بارها مورد مرمت قرار گرفته‌اند، اما اکنون همان سبک و سیاق قدیمی را در خود محفوظ دارند.این شبستان‌های هفت‌گانه که در دوران‌های مختلف با نام‌های گوناگونی مانند شبستان‌های گرم، سبزواری، تبریزی، نهاوندی، میلانی، نجف‌آبادی و علوی نامیده می‌شوند، محل برگزاری جلسات قرآن، آموزش، سخنرانی، تدریس علوم قرآنی و دینی، مراسم جشن و عزاداری، اعتکاف، نماز جماعت و مراسم دعای کمیل، دعای ندبه و دعای توسل است.مرمت‌های مسجد گوهرشاداین مسجد در طول زمان بر اثر عوامل طیبعی و انسانی صدمات زیادی دیده است، از جمله در عهد صفویه که مسجد از حمله ازبکان سخت آسیب دیده بود، در دوران شاه عباس صفوی تعمیر شد و در زمین لرزه سال 1084، ایوان مقصوره صدماتی دید که مورد بازسازی قرار گرفت.از دیگر مرمت‌های این مسجد، پس از گلوله باران روس‌ها در سال 1330هـ.ق بود که به صدمه دیدن گنبد و ایوان‌های مسجد انجامید و گنبد و ایوان مقصوره و ایوان‌های شرقی و غربی مسجد نیز در سال 1339 قمری مورد بازسازی اساسی قرار گرفت.گنبد ایوان مقصوره که به واسطه وسعت دهانه در زلزله‌های شدید و با گذشت زمان آسیب دیده و چندین بار مرمت شده بود، در سال 1339 شمسی به منظور مرمت اساسی تخریب گردید، ساخت آن مجدداَ توسط معماران ایرانی و زیر نظر عباس آفرنده آغاز شده و در سال 1341 شمسی خاتمه یافت.همزمان سنگ‌های ازاره داخل ایوان مقصوره تعویض شد و کف ایوان با سنگ‌های مرمر مفروش گردید و در سال 1345 شمسی دور ساقه گنبد با کاشی معرق کتیبه‌ای مزین شد، همچنین خرابی‌های ناشی از تهاجم افغان‌ها و شورش ملک محمود سیستانی نیز در عهد افشاریه و قاجاریه را برطرف کردند.پس از پیروزی انقلاب اسلامی نیز مرمت‌هایی در بخش‌های گوناگون مسجد جامع گوهرشاد مشهد صورت گرفته است و با مجموعه‌ای از آب‌نما و آب‌خوری در وسط صحن زینت یافته که بر زیبایی و شکوه مسجد بیش از پیش افزوده است.گوهرشادآغا پس از اتمام بناى مسجد گوهرشاد در مشهد، در تاریخ نیمه رجب سال 829 هـ.ق رقباتى را وقف این مسجد کرده است که تولیت این موقوفات را با اولاد واقفه قرار داده و در صورت انقراض اولاد واقفه با اولاد شریعت پناه على حمیدى‌علوى‌مشهدى‌رضوى و در صورت انقراض اولاد ذکور و اناث علوى مزبور، تولیت با یکى از صلحای سادات عظام مشهد خواهد بود.سایر اقدامات گوهرشاد بیگمگوهرشاد بیگم آثار و ابنیه زیادی از خود بر جای گذاشت که می‌توان از مسجد جامع، مدرسه و خانقاه شهر هرات نام برد و نیز آثار ارزنده‌ای در حرم امام رضا(ع) و اطراف آن پدید آورد که دو رواق «دارالحفاظ» و «دارالسیاده» از این جمله هستند.مدرسه و خانقاهی که گوهرشاد دستور احداث آن را صادر کرد، محلی بود برای تحصیل علمای برجسته‌ای مانند مسعود شروانی، متوفی به سال 905 هـ.ق که از بزرگترین علمای خراسان محسوب می‌شود و نیز خواجه عبدالرحمن اوحد.آغاز احداث بنای این مدرسه کم نظیر در سال 820 هـ.ق بوده است که در کنار آن کتابخانه و بیمارستان به وسیله گروهی از معماران برجسته به ریاست استاد قوام‌الدین شیرازی احداث شده است و خطاطان معروفی همچون جعفر جلال هروی خطوط کتیبه‌های آن را تذهیب و تزئین کرده‌اند./س.ب215
