راه‌های ارتباط امام حسن عسکری(ع) با شیعیان
از آنجا که پیشوای یازدهم به دستور خلیفه عباسی در سامرا در محله «عسکر» سکونت (اجباری) داشت به همین جهت عسکری نامیده می‌شود.(2) فشار و اختناق در مورد پیشوای یازدهم فوق‌العاده شدید بود و از هر طرف آن حضرت را تحت کنترل و نظارت داشتند، حکومت عباسی به قدری از نفوذ و موقعیت مهم اجتماعی امام(ع) نگران بود که امام(ع) را ناگزیر کرده بود، هر هفته روزهای دوشنبه و پنجشنبه در دربار حاضر شود.(3)
مرکز مطالعات و پاسخگویی به شبهات حوزه علمیه قم درباره نحوه ارتباط شیعیان با امام حسن عسکری(ع) با وجود همه این فشارها و کنترل‌ها و مراقبت‌های بی‌وقفه حکومت عباسی این چنین می‌نویسد:
1. گسترش شبکه ارتباطی وکالت در زمان امام حسن عسکری(ع) تشیع در مناطق مختلف و شهرهای متعددی گسترش و شیعیان در نقاط فراوانی تمرکز یافته بودند، شهرها و مناطقی مانند: کوفه، بغداد، نیشابور، قم، آبه(آوه) مدائن، خراسان، یمن، ری، آذربایجان، سامرا، جرجان و بصره از پایگاه‌های شیعیان به شمار می‌رفتند.(4)
گستردگی و پراکندگی مراکز تجمع شیعیان، وجود سازمان ارتباطی منظمی را ایجاب می‌کرد تا پیوند شیعیان را با حوزه امامت از یک سو و ارتباط آنان را با همدیگر از سوی دیگر برقرار سازد، این نیاز از زمان امام نهم احساس می‌شد و شبکه ارتباطی وکالت و نصب نمایندگان در مناطق گوناگون، به منظور برقراری چنین سیستمی، از آن زمان به مورد اجرا گذاشته می‌شد.
این برنامه در زمان امام عسکری(ع) نیز تعقیب شد، به گواهی اسناد و شواهد تاریخی، امام حسن عسکری(ع) نمایندگانی از میان چهره‌های درخشان و شخصیت‌های برجسته شیعیان برگزیده، در مناطق متعدد منصوب کرده و با آنان در ارتباط بود و از این طریق پیروان تشیع را در همه مناطق زیر نظر داشت.
از جمله این نمایندگان می‌توان به «ابراهیم بن عبده» نماینده امام در نیشابور و «احمد بن اسحاق بن عبدالله قمی اشعری» در قم اشاره کرد،(5) در رأس سلسله مراتب وکلای امام(ع) «محمد بن عثمان عَمَری» قرار داشت که وکلای دیگر، به وسیله او با امام(ع) در ارتباط بودند، آنان نوعاً اموال و وجوه جمع آوری شده را به وی تحویل می‌دادند و او به محضر امام(ع) می‌رساند.(6)
2. ارتباط از طریق پیک‌ها و نامه‌ها علاوه بر شبکه ارتباطی وکالت، امام(ع) از طریق اعزام پیک‌ها نیز با شیعیان و پیروان خود ارتباط برقرار می‌ساخت و از این رهگذر مشکلات آنان را برطرف می‌کرد، در این زمینه به عنوان نمونه می‌توان از فعالیت‌های «ابوالادیان»، یکی از نزدیک‌ترین یاران امام یاد کرد، او نامه‌ها و پیام‌های امام(ع) را به پیروان آن حضرت می‌رساند و متقابلاً نامه‌ها، سؤال‌ها، مشکلات، خمس و دیگر وجوه ارسالی شیعیان را دریافت کرده و در سامرا به محضر امام عسکری(ع) می‌رساند.(7) گذشته از پیک‌ها، امام از طریق مکاتبه نیز با شیعیان ارتباط برقرار می‌ساخت و از این رهگذر آنان را زیر چتر هدایت خویش قرار می‌داد، نامه‌ای که امام حسن عسکری(ع) به «ابن بابویه» نوشته، نمونه‌ای از این نامه‌ها است.(8)
3. ارتباط از طریق فعالیت‌های سری و مخفی امام حسن عسکری(ع)، نوع دیگر ارتباط خود را با شیعیان از طریق فعالیت‌های مخفی نزدیک‌ترین یاران خود برقرار می‌کرد، از جمله «عثمان بن سعید عمری» که از نزدیک‌ترین و صمیمی‌ترین یاران امام بود، زیر پوشش روغن فروشی فعالیت می‌کرد، شیعیان و پیروان حضرت عسکری(ع) اموال و وجوهی را که می‌خواستند به امام تحویل دهند، به او می‌رساندند و او آن‌ها را در ظرف‌ها و مشک‌های روغن قرار داده و به حضور امام می‌رساند.(9)
4. ارتباط از طریق نمایندگان مردم، تماس مستقیم با امام(ع)، با فرستادن افرادی از طرف شیعیان به محضر آن حضرت، نوع دیگری از وجود ارتباط میان امام(ع) و دوستانش بود.(10) از جعفر بن شریف جرجانی نقل شده است که گفت: به زیارت خانه خدا مشرف شدم و در سامرا به خدمت امام حسن عسکری(ع) رسیدم، خواستم اموالی را که دوستان به وسیله من فرستاده بودند به آن حضرت بدهم، پیش از آنکه بپرسم، به چه کسی بدهم، امام فرمود: آنچه را همراه آورده‌ای به مبارک، خادم من بسپار.(11)
بنابراین با وجود همه تنگناها و محدودیت‌هایی که خلافت عباسی برای امام(ع) به وجود آورده بود، آن حضرت همواره با شیعیان خود در ارتباط بوده و از این طریق به امور مختلف ایشان رسیدگی می‌فرمود.
*پی‌نوشت‌ها:
2. شیخ صدوق، معانی الاخبار، تهران، مکتبه الصدوق، 1379 هـ.ق، ص 65.
3. ابن شهر آشوب، مناقب، قم، کتاب فروشی مصطفوی، ج 4، ص 434.
4. شیخ محمد جواد طبسی، حیاة الامام العسکری، طبقة الاولی، قم، دفتر تبلیغات اسلامی، 1371ش، ص 223 .
5. مهدی پیشوایی، سیره پیشوایان، قم، مؤسسه تحقیقاتی امام صادق ـ علیه السّلام ـ ، چاپ اول، 1372ش، ص 632 .
6. شیخ طوسی، اختیار معرفة الرجال، مشهد، دانشکده الهیات و معارف اسلامی، 1348 ش، ص 532.
7. مهدی پیشوایی، پیشین، ص 636.
8. ابن شهر آشوب، پیشین، ج 4، ص 425.
9. شیخ طوسی، الغیبه، تهران، مکتبة نینوی الحدیثه، ص 214.
10. رسول جعفریان، حیات فکری و سیاسی امامان شیعه، قم، انصاریان، چاپ هفتم، 1383ش، ص 551.
11. اربلی، کشف الغمه، تحقیق: سیدهاشم رسولی، تبریز، ج 2، ص 427.