تعبیر جالب قرآن کریم درباره سرمایه گذاری
وارث: کلمه قرض در قرآن ۷ مرتبه به کار رفته است. در همه موارد به استثنای یک آیه (کهف/۱۸)، این واژه به همراه وصف حسن به کار رفته است. همینطور در آیات یادشده، خداوند به عنوان قرض گیرنده معرفی شده است. نخست ببینیم قرض چیست و آنگاه برویم سراغ قرض الحسنه در قرآن که غایت اصلی این نوشتار است.
تحلیل معنای لغوی"قرض"
عرب به قیچی میگوید مقراض. مقراض اسم ابزار است از ماده قرض. راغب، لغت‌شناس شهیر اصفهانی، میگوید:
«قرض، نوعی است از بریدن، قطع مکان و گذشتن از آن را قطع مکان و قرض مکان گویند.»۱
مرحوم امین الاسلام طَبرِسی که به غلط طَبَرسی گفته میشود، اصل این کلمه را به معنای بریدن با دندان می‌داند. ۲
تعریف اصطلاح قرض در قرآن و فقه
قرض در اصطلاح فقهی به مالی گفته میشود كه دهنده آن رایگان آن را نمی‌دهد، بلكه قصد بازگشت و استرداد عین یا بدل مال (مالیت) را دارد. توضیح آنكه گاهی انسان مالی را بی‌عوض به دیگری می‌دهد كه این را به اعتبارهای گوناگون، «هبه» یا «صدقه» و مانند آن می‌خوانند، و گاه مال را رایگان نمی‌دهد، بلكه قصد استرداد آن را دارد، منتها نه قصد استرداد عین بلكه قصد بازگشت بدل آن را دارد كه به این نوع مبادله و معامله، به اعتبارهای گوناگون، «بیع» یا «اجاره» یا «صلح» و مانند آن می‌گویند. قسم سوم آن است كه كسی مالی را به دیگری می‌دهد، نه به قصد رایگان و نه تبدیل بلكه همان مال یا مالیت آن را می‌طلبد. این قسم اصطلاحاً «قرض» نامیده میشود. در حقیقت در معامله قرض، انسان مالیت مال را تملیك می‌كند و همان مالیت را نیز می‌طلبد نه بدل آن را. البته ممكن است قرضگیرنده هنگام ادا و وفا با موافقت قرض دهنده، آن مالیت را با عین خارجی دیگر تطبیق كند و بازگرداند یا خود همان مال را بدهد. ۳
از اختصاصات دین مبین اسلام است که میگوید از سرمایه‌ات بزن تا به سرمایه برسی. این سرمایه می‌تواند اجر و مزد مادی دنیوی باشد یا اجر و ثواب اخروی.
اما معنای قرآنی قرض از مصطلح فقهی آن، شمول بیشتری دارد. از منظر قرآن کریم هر کار خیری که انسان برای خدا انجام می‌دهد، قرض الحسنه به اوست، خواه عبادت اصطلاحی باشد؛ مانند نماز و روزه، یا انفاق مالی یا کارهای خدماتی و عامالمنفعه باشد؛ مانند مسجد و مدرسهسازی، یا جبهه رفتن و جهاد در راه خدا. ۴
قرض الحسنه عام و خاص
چنانکه گذشت در آیات ۶گانه‌ای از قرآن، کلمه قرض مقرون به وصف حسن به کار رفته است. مقصود از قرضاً حسناً نیز انفاق از اموال حلال دانسته شده است كه با منت و اذیت همراه نباشد.
اما آنچه در اینجا حائز اهمیت است اینکه در قرآن اصطلاح قرض الحسنه دو اطلاق دارد: اطلاق عام و خاص.
نخست به معنای انفاق فی سبیل الله است که گستره آن، انبوهی از کارهای نیک و خداپسندانه را در بر می گیرد.
قرض الحسنه در اصطلاح خاص به معنای نهاد قرض الحسنه است که به عنوان یکی از عقود اسلامی در نظام بانکی کشور تعریف شده است.
آیات دال بر قرض الحسنه در مفهوم عام
در تمامی آیاتی که قرض الحسنه در آن به کار رفته است، معنای آن همان مصطلح عام آن یعنی انفاق در راه خداست. تفصیل آیات به شرح زیر است:
۱. بقره/۲۴۵: كیست كه به خدا قرض نیكویی دهد [از اموالی كه خود او به وی بخشیده انفاق كند ] تا خداو ند آن را چندین برابر كند و خداوند [روزی بندگان را] محدود و گسترده می سازد و [انفاق هرگز باعث كمبود روزی آن ها نمی شود] و به سوی او باز م یگردید [و پاداش خود را خواهید گرفت].
۲. مائده/۱۲: خداوند از بنی اسرائیل پیمان گرفت و از آن ها دوازده رهبر و سرپرست برانگیختیم و خداوند [به آن ها] گفت: من با شما هستم؛ اگر نماز بر پا دارید و زكات را بپردازید و به رسولان من ایمان آورید و آن ها را یاری كنید و به خدا قرض الحسنه بدهید [در راه او به نیازمندان كمك كنید ] گناهان شما را می پوشانیم [میبخشیم] و شما را در باغ های بهشت كه نهرها زیر درختان آن جا ری است، وارد میكنیم؛ اما هر كس بعد از این كافر شود، از راه راست منحرف شده است.
۳. حدید/۱۱: كیست كه به خدا وام نیكو دهد [و اموالی كه به او ارزانی داشته ، انفاق كند ] تا خداوند آن را برا یش چندین برابر كند و برای او اجر فراوان پرارزشی است.
۴. حدید/۱۸: مردان و زنان انفاق كننده و آن ها كه [از این طریق ] به خدا قرض الحسنه دهند ، برای آن ها مضاعف میشود و پاداش پرارزشی دارند.
۵. تغابن/۱۷: اگر به خدا قرض الحسنه دهید ، آن را برای شما مضاعف می سازد و شما را می بخشد و خداوند شكركننده و بردبار است.
۶. مزمل/۲۰: پس آن مقدار كه برای شما ممكن است از آن [قرآن] تلاوت كنید و نماز را برپا دارید و زكات ادا كنید و به خدا قرض الحسنه دهید[در راه او انفاق كنید] و [بدانید كه] آن چه را از كارهای خیر برای خود از پیش میفرستید، نزد خدا به بهترین وجه و بزرگ ترین پاداش خواهید یافت ... .
قرض الحسنه به اصطلاح خاص
حقیقت آن است که از آیات یادشده نمی‌توان نهاد قرض الحسنه به معنای خاص را استفاده کرد. اما «این بیان به معنای انسداد باب اثبات صحت و مشروعیت نهاد قرض الحسنه نیست؛ بلكه ۱): تَعاونُوا علَى الْبِر ،( میتوان از عمومات و اطلاقات قرآنی نظیر أَوفُوا بِالْعقُود (مائد ه( ۵ ۱۹۵ )، إِلَّا منْ أَمرَ بِصدقَة أَومعرُوف،( ۲)، أَحسنُوا إِنَّ اللَّه یحب الْمحسنین (بقره( ۲ ،( (مائده ( ۵ قرض الحسنه، نگرشی روایی ۳۱ ۱۱۴ ) برای صحت و مشروعیت قر ض الحسنه استفاده كرد؛ به ویژه آن كه روایات ،( (نساء( ۴ مرویه از معصومان كلمة معروف در آیة اخیر را بر قرض تطبیق داده‌اند. افزون بر این، احادیث بسیاری كه از معصومان در اصناف گوناگون در جهت عرضه و تقاضای قرض الحسنه و نیز مقایسة آن با عقود دیگر وارد شده است ، هرگونه تردید احتمالی در صحت و مشروعیت این نهاد را بی‌اساس می كند.»
نتیجه‌گیری
از اختصاصات دین مبین اسلام است که میگوید از سرمایه‌ات بزن تا به سرمایه برسی. این سرمایه می‌تواند اجر و مزد مادی دنیوی باشد یا اجر و ثواب اخروی.
قرض الحسنه از مترقی‌ترین اصول نظام اقتصادی اسلام است که بر پایه زیربنایی عقیدتی و اخلاقی، پی ریزی شده و به منظور جلوگیری از حبس ثروت واحتکار، و در نتیجه تحقق تولید و ارزش افزوده، به روش‌هایی توصیه می کند که در نهایت به تحقق عدالت اجتماعی می انجامد. «انفاق، در تعدیل اقتصاد اسلامى نقش زیربنایى و ارزش عبادى دارد. قرآن با تأكید فراوان بدان امر مى‌كند و آن را جهاد مالى و در ردیف اقامۀ نماز مى‌شمرد. قصد قربت، پرهیز از منّت‌گذارى و مرغوب بودن مال، از شرایط انفاق خداپسندانه است. به قرض الحسنه در قرآن اهمیت خاصّى داده شده و آثار دنیوى و اخروى زیادى دارد و باارزش‌تر از صدقات است. بازپرداخت قرض در وقت تعیین شده، دادن و گرفتن رسید یا شاهد، دورى از ربا و مهلت دادن به افراد گرفتار، از آداب قرض الحسنه است.»۵
پانویس‌ها
۱. راغب اصفهانی، لسان العرب، ج۷
۲. آیت الله قرشی، قاموس قرآن، ج ۵، ص: ۳۰۷
۳. آیت الله جوادی آملی، تفسیر تسنیم، ج۱۱، ص ۵۹۸.
۴. مجید حبیبیان نقیبی، فصلنامه اقتصاد اسلامی، شماره ۱۱.
۵. جعفر وفا، ثروت از دیدگاه قرآن