خطری در کمین مومنان!

اى کسانى که ایمان آورده‏اید اگر از کسانى که کفر ورزیده‏اند اطاعت کنید شما را از عقیده‏تان باز مى ‏گردانند و زیانکار خواهید گشت.

در شأن نزول این آیه مى‏ خوانیم که در جنگ احد، وقتى که مسلمانان شکست خوردند، رهبر منافقان عبد اللَّه بن ابىّ فریاد زد: به برادران مشرک ملحق شوید و همان بت‏ پرستى را ادامه دهید. (تفسیر مجمع البیان و نور الثقلین)

پیام‏ های آیه:

1ـ خطر ارتداد و انحراف در کمین مومنان است. «الَّذِینَ آمَنُوا»، «یَرُدُّوکُمْ عَلى‏ أَعْقابِکُمْ»

2ـ در فراز و نشیب ‏ها، مراقب تبلیغات و وسوسه‏ هاى دشمن باشید، مبادا کم‏کم به آنان گرایش پیدا کنید. «إِنْ تُطِیعُوا الَّذِینَ کَفَرُوا»

3ـ کفر پس از ایمان، ارتجاع و سقوط است. «عَلى‏ أَعْقابِکُمْ»، «خاسِرِینَ»

4ـ خسارت واقعى، به هدر دادن سرمایه ‏هاى ایمانى، فکرى و روحى است، از دست دادن بهشت و گرفتن دوزخ است. «فَتَنْقَلِبُوا خاسِرِینَ»

5ـ شکست در میدان جنگ خسارت نیست، شکست اعتقادى و ارتداد، خسارتى بس بزرگ است. «فَتَنْقَلِبُوا خاسِرِینَ»

بَلِ اللّهُ مَوْلاَکُمْ وَهُوَ خَیْرُ النَّاصِرِینَ (آل عمران ـ 150)

آرى خدا مولاى شماست و او بهترین یارى ‏دهندگان است.

پیام‏ های آیه:

1ـ ولایت و اطاعت، در خداوند منحصر است. «بَلِ اللَّهُ مَوْلاکُمْ»

2ـ ولىّ گرفتن خداوند، سبب پیروزى شماست. «مَوْلاکُمْ وَ هُوَ خَیْرُ النَّاصِرِینَ»

سَنُلْقِی فِی قُلُوبِ الَّذِینَ کَفَرُواْ الرُّعْبَ بِمَا أَشْرَکُواْ بِاللّهِ مَا لَمْ یُنَزِّلْ بِهِ سُلْطَانًا وَمَأْوَاهُمُ النَّارُ وَبِئْسَ مَثْوَى الظَّالِمِینَ (آل عمران ـ 151)

به زودى در دل هاى کسانى که کفر ورزیده‏اند بیم خواهیم افکند زیرا چیزى را با خدا شریک گردانیده‏اند که بر [حقانیت] آن [خدا] دلیلى نازل نکرده است و جایگاهشان آتش است و جایگاه ستمگران چه بد است.

پس از شکست مسلمانان در احد، ابوسفیان و لشکریانش که هنوز در اطراف مدینه بودند، گفتند: مسلمان ‏ها نابود شدند و باقیمانده آنان گریختند، خوب است بازگردیم و آنها را ریشه‏ کن کنیم. ولى خداوند آن چنان رعبى در دل آنان افکند که مانند شکست‏ خوردگان به مکّه بازگشتند، چون نگران حمله مسلمانان بودند. (مناقب، ج 1، ص 126)

پیام‏های آیه:

1ـ خداوند، مسلمانان را با القاى ترس بر قلب دشمن یارى مى‏ کند. «سَنُلْقِی فِی قُلُوبِ الَّذِینَ کَفَرُوا الرُّعْبَ»

2ـ تکیه به غیر خدا، شرک و عامل ترس است. همان گونه که ایمان و یاد خدا عامل اطمینان مى ‏باشد. «الرُّعْبَ بِما أَشْرَکُوا»

3ـ مشرک، بر ادّعاى شرک برهان ندارد. «ما لَمْ یُنَزِّلْ بِهِ سُلْطاناً»

4ـ اصول عقاید باید بر اساس منطق و استدلال باشد. «لَمْ یُنَزِّلْ بِهِ سُلْطاناً»

تفسیر اجمالی آیات:

این آیات همانند آیات گذشته بعد از جنگ احد و براى تجزیه و تحلیل روى حوادث جنگ نازل گردیده است، وضع آیات گذشته و این آیات نیز گواه بر این حقیقت است.

چنین به نظر مى‏ رسد که بعد از پایان جنگ احد دشمنان اسلام با یک سلسله تبلیغات مسموم کننده در لباس نصیحت و دلسوزى، تخم تفرقه در میان مسلمانان مى ‏پاشیدند و با استفاده از وضع نامساعد روانى عده‏اى از مسلمانان تلاش مى‏ کردند که آنها را نسبت به اسلام بدبین کنند.

شاید یهود و مسیحیان نیز در این قسمت با منافقان همکارى داشتند، همان طور که در میدان احد نیز با دامن زدن به شایعه بى اساس کشته شدن پیغمبر صلی الله و علیه وآله براى تضعیف روحیه مسلمانان کوشش مى‏کردند.

آیه نخست به مسلمانان اخطار مى ‏کند و از پیروى آنها بر حذر مى ‏دارد و مى‏ گوید: اگر از کفار پیروى کنید شما را به عقب بر مى ‏گردانند و پس از پیمودن راه پر افتخار تکامل معنوى و مادى در پرتو تعلیمات اسلام، به نقطه اول که نقطه کفر و فساد بود سقوط مى ‏دهند و در این موقع بزرگترین زیانکارى دامنگیر شما خواهد شد چه زیانى از این بالاتر که انسان اسلام را با کفر و سعادت را با شقاوت و حقیقت را با باطل معاوضه کند.

حضرت محمد(ص)

سپس تاکید مى‏ کند که شما بالاترین پشتیبان و بهترین یاور را دارید مى‏ گوید: " بَلِ اللَّهُ مَوْلاکُمْ وَ هُوَ خَیْرُ النَّاصِرِینَ": خدا پشتیبان و سرپرست شما است و او بهترین یاوران است، یاورى است که هرگز مغلوب نمى ‏شود و هیچ قدرتى با قدرت او برابرى ندارد در حالى که یاوران دیگر ممکن است گرفتار شکست و نابودى شوند.

سَنُلْقِی فِی قُلُوبِ الَّذِینَ کَفَرُوا الرُّعْبَ.

در اینجا اشاره به نجات معجزه‏ آساى مسلمانان بعد از جنگ احد مى‏ کند و یکى از موارد حمایت و نفرت خود را از آنان بازگو مى ‏نماید و آنها را نسبت به آینده دلگرم مى ‏سازد و وعده پیروزى مى‏ دهد، زیرا همان طور که در داستان احد گفتیم بت‏ پرستان مکه با اینکه در جنگ احد پیروزى چشمگیرى پیدا کرده بودند و لشکر اسلام ظاهراً از هم متلاشى شده بود مى ‏بایست در بازگشت به سوى میدان و از بین بردن باقیمانده قدرت مسلمین و حتى غارت کردن مدینه و کشتن شخص پیامبر که از بى اساس بودن شایعه شهادت او آگاه شده بودند کمترین تردیدى به- خود راه ندهند.

اما خداوند ترس و وحشت عجیبى در دل هاى آنها افکند، ترس و وحشت بى دلیلى که خاصیت کفر و بت ‏پرستى و خرافه پرستى بود، سراسر وجود آنان را فرا گرفت به طورى که در روایات مى‏ خوانیم: آنها هنگامى که از احد بازگشتند و به نزدیکى مکه رسیدند درست شکل و قیافه یک لشکر شکست ‏خورده را داشتند.

آیه فوق مى ‏گوید: ما به زودى در دل کفار رعب و وحشت مى ‏افکنیم (یعنى همانطور که در پایان جنگ احد افکندیم و نمونه آن را با چشم خود دیدید) بنابراین به آینده خویش امیدوار باشید.

جالب اینکه علت افکندن رعب و ترس را در دل هاى آنها چنین بیان مى‏کند:

"بِما أَشْرَکُوا بِاللَّهِ ما لَمْ یُنَزِّلْ بِهِ سُلْطاناً":" به این جهت که آنها چیزهایى را بدون دلیل شریک خدا قرار داده بودند" در حقیقت مردمى که خرافى هستند و تابع دلیل و برهان نمى ‏باشند و کاهى را در نظر خود کوه مى ‏کنند و سنگ و چوبى را معبود و پروردگار خویش مى ‏دانند، در برابر حوادث بسیار ناتوانند زیرا خیلى زود گرفتار اشتباه محاسبه مى‏ شوند و اگر یک حادثه جزئى در زندگى آنها رخ دهد و مثلاً بشنوند، مسلمانان مدینه همراه مجروحان میدان جنگ بار دیگر به میدان احد بر مى‏ گردند این موضوع بسیار بزرگ در نظرشان جلوه مى ‏کند و سخت از آن به وحشت مى ‏افتند، همانطور که در دنیاى امروز نیز افراد قدرتمندى را مشاهده مى ‏کنیم که از کوچکترین حادثه وحشت دارند و از کاه کوهى مى‏ سازند زیرا تکیه- گاه محکمى در زندگى براى خود انتخاب نکرده‏اند.

وَ مَأْواهُمُ النَّارُ وَ بِئْسَ مَثْوَى الظَّالِمِینَ: این افراد به خود و به اجتماع خود ستم کرده‏اند و بنابراین جایگاهى جز آتش نخواهند داشت و چه بد جایگاهى است.

پیروزى از طریق ترس دشمن‏

در روایات متعددى مى ‏خوانیم که پیغمبر مى‏فرمود: یکى از امتیازاتى که خداوند به من داده است این است که مرا به وسیله انداختن ترس در دل دشمن پیروزى داده است. (به کتاب خصال و تفسیر مجمع البیان مراجعه شود)

این موضوع اشاره به یکى از عوامل مهم پیروزى در جنگ ها مى‏ کند که مخصوصاً امروز بسیار مورد توجه است که یکى از مهمترین عوامل پیروزى، روحیه سرباز است و آن قدر که روحیه عالى سربازان در پیروزى تاثیر دارد کمّ و کیف آنها و چگونگى سلاح آنها اثر ندارد.

اسلام با تقویت روح ایمان و عشق به جهاد و افتخار به شهادت و اتکاى به خداوند قادر منان این روح را در مجاهدان خود به عالی ترین وجه  پرورش داد در حالى که بت‏ پرستان خرافى که تکیه‏ گاهشان بت هاى بى اراده و بى جان بود و عقیده به معاد و زندگى پس از مرگ نداشتند و خرافات افکار آنها را آلوده کرده بود، روحیه‏اى ضعیف و ناتوان داشتند و یکى از عوامل موثر پیروزى مسلمانان بر آنها همین تفاوت روحیه بود.

پی نوشت:

تفسیر نور، ج 2

تفسیر نمونه، ج 3

تفسیر مجمع البیان، ذیل آیه 149

تفسیر نور الثقلین، ذیل آیه 149

مناقب، ج1

/م.س 215