اخلاق حمیده در قرآن ستوده شده است

اخلاق حمیده توسط خداوند در قرآن بیان و ستوده شده است. مسلمانان باید متصف به این اوصاف باشند و داشتن آنها باعث سعادت در این جهان و زندگی جاویدان خواهد بود. بخشی از این خصوصیات در دانشنامه قرآن و مدخل اخلاق حمیده در قرآن، بیان شده است.

اولین فضیلت قرآن حسن سلوک است. مراد از حسن سلوک تاکید مسلمانان بر رفتار نیکوست حتی در هنگاهی است که نادانان به ایشان اهانتی کرده باشند. « وَعِبَادُ الرَّحْمَنِ الَّذِینَ یَمْشُونَ عَلَى الْأَرْضِ هَوْنًا وَإِذَا خَاطَبَهُمُ الْجَاهِلُونَ قَالُوا سَلَامًا: و بندگان خداى رحمان کسانى‏‌اند که روى زمین به نرمى گام برمى‏‌دارند و چون نادانان ایشان را طرف خطاب قرار دهند به ملایمت پاسخ مى‌‏دهند»(فرقان 63). در قرآن کریم در سوره بقره آیه 104، نساء 86، نحل 53، هود 42 تا 48، مؤمنون 96، شعراء 27، 28،58،58،61،62، فرقان 63 توصیه قرآن را به حسن سلوک می‌بینیم.

دفع بدی با نیکی و نیکوکاری

دفع بدی با نیکی دومین توصیه قرآنی است. در آیات زیادی از قرآن کریم به مسلمانان فرمان داده شده است که بدی‌ها را با نیکی پاسخ دهند. «وَالَّذِینَ صَبَرُواْ ابْتِغَاء وَجْهِ رَبِّهِمْ وَأَقَامُواْ الصَّلاَةَ وَأَنفَقُواْ مِمَّا رَزَقْنَاهُمْ سِرًّا وَعَلاَنِیَةً وَیَدْرَؤُونَ بِالْحَسَنَةِ السَّیِّئَةَ أُوْلَئِکَ لَهُمْ عُقْبَى الدَّارِ: و کسانى که براى طلب خشنودى پروردگارشان شکیبایى کردند و نماز برپا داشتند و از آنچه روزیشان دادیم نهان و آشکارا انفاق کردند و بدى را با نیکى مى‏زدایند، ایشان راست فرجام خوش سراى باقى ». (رعد 22) همچنین آیات 23 رعد، 96 مؤمنون، 63 فرقان و 54 قصص این توصیه را تاکید می‌کنند.

نیکوکاری توصیه دیگر خداوند به مومنان و از مهم‌ترین خلقیات اسلامی است. « إِنَّ الصَّفَا وَالْمَرْوَةَ مِن شَعَآئِرِ اللّهِ فَمَنْ حَجَّ الْبَیْتَ أَوِ اعْتَمَرَ فَلاَ جُنَاحَ عَلَیْهِ أَن یَطَّوَّفَ بِهِمَا وَمَن تَطَوَّعَ خَیْرًا فَإِنَّ اللّهَ شَاکِرٌ عَلِیمٌ: در حقیقت صفا و مروه از شعایر خداست [که یادآور اوست] پس هر که خانه [خدا] را حج کند یا عمره گزارد، بر او گناهى نیست که میان آن دو سعى به جاى آورد و هر که افزون بر فریضه کار نیکى کند، خدا حق‌شناس و داناست» (بقره 158). ما این مساله را در آیات 195 بقره، 115 آل‌عمران، 58 اعراف، 26 هود، 30 نحل، 112 طه، 69  فرقان و 54 قصص می‌بینیم.

شتاب در امر خیر و آموزش حکمت

خداوند به مسلمانان امر کرده است تا در کار خیر شتاب کنند. «یُؤْمِنُونَ بِاللّهِ وَالْیَوْمِ الآخِرِ وَیَأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَیَنْهَوْنَ عَنِ الْمُنکَرِ وَیُسَارِعُونَ فِی الْخَیْرَاتِ وَأُوْلَئِکَ مِنَ الصَّالِحِینَ: به خدا و روز قیامت ایمان دارند و به کار پسندیده فرمان مى‏دهند و از کار ناپسند باز مى‏دارند و در کارهاى نیک شتاب مى‏کنند و آنان از شایستگانند»(آل‎عمران 114). آیات 114 و 133 آل‌عمران، 48 توبه، 100 انبیاء، 90 مؤمنون، 56 و 61 فاطر، 10 تا 15  واقعه نیز به این مساله اشاره دارد.

آموزش حکمت در قرآن کریم بارها مورد توصیه بوده و حتی یکی از وظایف رسولان در قرآن معرفی شده است. ابن رشد فیلسوف اندلسی مسلمان معتقد بود مراد از حکمت فلسفه است. « رَبَّنَا وَابْعَثْ فِیهِمْ رَسُولًا مِّنْهُمْ یَتْلُو عَلَیْهِمْ آیَاتِکَ وَیُعَلِّمُهُمُ الْکِتَابَ وَالْحِکْمَةَ وَیُزَکِّیهِمْ إِنَّکَ أَنتَ العَزِیزُ الحَکِیمُ: پروردگارا در میان آنان فرستاده‏اى از خودشان برانگیز تا آیات تو را بر آنان بخواند و کتاب و حکمت به آنان بیاموزد و پاکیزه‏شان کند زیرا که تو خود شکست‏ناپذیر حکیمى.» (129 بقره). همچنین حکمت و آموزش آن در آیات 151، 231، 251،269 بقره، 48 و 164 آل عمران، 113 نساء، 125 نحل، 39  اسراء و 34 احزاب مورد تاکید خداوند واقع شده است.

صدق و اصلاح در میان مردم

اصلاح در میان مردم نیز توصیه‌ای الهی برای مومنان است. « لاَّ خَیْرَ فِی کَثِیرٍ مِّن نَّجْوَاهُمْ إِلاَّ مَنْ أَمَرَ بِصَدَقَةٍ أَوْ مَعْرُوفٍ أَوْ إِصْلاَحٍ بَیْنَ النَّاسِ وَمَن یَفْعَلْ ذَلِکَ ابْتَغَاء مَرْضَاتِ اللّهِ فَسَوْفَ نُؤْتِیهِ أَجْرًا عَظِیمًا: در بسیارى از رازگوییهاى ایشان خیرى نیست مگر کسى که [بدین وسیله] به صدقه یا کار پسندیده یا سازشى میان مردم فرمان دهد و هر کس براى طلب خشنودى خدا چنین کند به زودى او را پاداش بزرگى خواهیم داد.» (نسا 114)  نیز در آیات 9 و 10 حجرات همین مساله را شاهد هستیم.

داشتن صدق نیز اخلاق حمیده دیگر است. « مِنَ الْمُؤْمِنِینَ رِجَالٌ صَدَقُوا مَا عَاهَدُوا اللَّهَ عَلَیْهِ فَمِنْهُم مَّن قَضَى نَحْبَهُ وَمِنْهُم مَّن یَنتَظِرُ وَمَا بَدَّلُوا تَبْدِیلًا: از میان مؤمنان مردانى‏اند که به آنچه با خدا عهد بستند صادقانه وفا کردند برخى از آنان به شهادت رسیدند و برخى از آنها در [همین] انتظارند و [هرگز عقیده خود را] تبدیل نکردن.» (احزاب 23). آیات 177 بقره، 17 آل عمران، 119 توبه، 119 مائده، 8 احزاب همین توصیه را به مومنان می‌کنند.

گفتگوی نیک با مخالفان نیز مورد توصیه خداوند سبحان بوده است. « وَقُل لِّعِبَادِی یَقُولُواْ الَّتِی هِیَ أَحْسَنُ إِنَّ الشَّیْطَانَ یَنزَغُ بَیْنَهُمْ إِنَّ الشَّیْطَانَ کَانَ لِلإِنْسَانِ عَدُوًّا مُّبِینًا : و به بندگانم بگو آنچه را که بهتر است بگویند که شیطان میانشان را به هم مى‏زند، زیرا شیطان همواره براى انسان دشمنى آشکار است»(اسراء 53) آیات 83  و 263 بقره، 53 اسراء و 33 فصلت همین مضمون را دارند.

استقامت، پایداری و ایثار

خداوند بیش از 30 بار در قرآن مسلمانان را به استقامت و پایداری دعوت می‌کند. «إِنَّ الَّذِینَ قَالُوا رَبُّنَا اللَّهُ ثُمَّ اسْتَقَامُوا تَتَنَزَّلُ عَلَیْهِمُ الْمَلَائِکَةُ أَلَّا تَخَافُوا وَلَا تَحْزَنُوا وَأَبْشِرُوا بِالْجَنَّةِ الَّتِی کُنتُمْ تُوعَدُونَ: در حقیقت کسانى که گفتند پروردگار ما خداست ‏سپس ایستادگى کردند فرشتگان بر آنان فرود مى‏آیند [و مى‏گویند] هان بیم مدارید و غمین مباشید و به بهشتى که وعده یافته بودید شاد باشید.» (30 فصلت) در آیات 139، 140، 146، 147، و 152 آل‌عمران، 11،12 و 45 انفال، 2 و 89 هود، 112 یونس و 27 ابراهیم هم همین مساله را توصیه می‌کند.

گذشتن از تقصیر دیگران و بخشش در حق مردم نیز از فضایل اهل ایمان توصیه شده است. اسلام که آیین فطرت است و امر و نهی الهی برای تعدیل انسان در جهت قرار گرفتن در مسیر فطرت تشریع کرده است. از این رو می بینیم که بسیاری از فرمانهای اخلاقی خداوند در قرآن کریم برای تامین همین هدف صورت می پذیرد. از جمله مواردی  است که انسان را از مسیر درست منحرف می شود از این رو خدوند در وصف مومنان می گوید «الَّذِینَ یُنفِقُونَ فِی السَّرَّاء وَالضَّرَّاء وَالْکَاظِمِینَ الْغَیْظَ وَالْعَافِینَ عَنِ النَّاسِ وَاللّهُ یُحِبُّ الْمُحْسِنِینَ: (آل عمران 134) در آیات 126نحل، 37 شوری و 16 تغابن همین مساله را می بینیم.

از شاخص ترین اخلاق پسندیده اسلامی ایثار است و مومنان در آیات قرآن کریم و احادیث نبوی و ائمه به آن ترغیب شده‌اند. « وَالَّذِینَ تَبَوَّؤُوا الدَّارَ وَالْإِیمَانَ مِن قَبْلِهِمْ یُحِبُّونَ مَنْ هَاجَرَ إِلَیْهِمْ وَلَا یَجِدُونَ فِی صُدُورِهِمْ حَاجَةً مِّمَّا أُوتُوا وَیُؤْثِرُونَ عَلَى أَنفُسِهِمْ وَلَوْ کَانَ بِهِمْ خَصَاصَةٌ وَمَن یُوقَ شُحَّ نَفْسِهِ فَأُوْلَئِکَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ : و [نیز] کسانى که قبل از [مهاجران] در [مدینه] جاى گرفته و ایمان آورده‏اند هر کس را که به سوى آنان کوچ کرده دوست دارند و نسبت به آنچه به ایشان داده شده است در دلهایشان حسدى نمى‏یابند و هر چند در خودشان احتیاجى [مبرم] باشد آنها را بر خودشان مقدم مى‏دارند و هر کس از خست نفس خود مصون ماند ایشانند که رستگارانند.» (حشر 9) همچنین در آیات 135 نسا، 72 طه، 23 احزاب و 14 بلد این مساله را ملاحظه می‌کنیم.

صبر و عفت

مهمان نوازی در قرآن آمده و توصیه شده است. پیامبر نیز به این مساله پایبند بودند. «وَلَمَّا جَهَّزَهُم بِجَهَازِهِمْ قَالَ ائْتُونِی بِأَخٍ لَّکُم مِّنْ أَبِیکُمْ أَلاَ تَرَوْنَ أَنِّی أُوفِی الْکَیْلَ وَأَنَاْ خَیْرُ الْمُنزِلِینَ: و چون آنان را به خوار و بارشان مجهز کرد گفت برادر پدرى خود را نزد من آورید مگر نمى‏بینید که من پیمانه را تمام مى‏دهم و من بهترین میزبانانم.» (یوسف 59) همچنین در آیات 77 و 215 بقره، 6 و 60  توبه، 69 و 78 یونس، 59 یوسف، 34 حاقه و 44 مدثر این مساله بیان شده است.

خداوند مسلمانان را به داشت عفت توصیه می‌کند. « قُل لِّلْمُؤْمِنِینَ یَغُضُّوا مِنْ أَبْصَارِهِمْ وَیَحْفَظُوا فُرُوجَهُمْ ذَلِکَ أَزْکَى لَهُمْ إِنَّ اللَّهَ خَبِیرٌ بِمَا یَصْنَعُونَ: به مردان با ایمان بگو دیده فرو نهند و پاکدامنى ورزند که این براى آنان پاکیزه‏تر است زیرا خدا به آنچه مى‏کنند آگاه است.» (نور 30). در آیات 33 و 60 نور، 29، 31 و 35 معارج نیز این مساله را می‌بینیم.

اعتدال نیز در قرآن مورد تاکید است. این خصوصیت از توصیه‌های مکرر حضرت امیرمومنان هم بوده است. « وَلاَ تَجْعَلْ یَدَکَ مَغْلُولَةً إِلَى عُنُقِکَ وَلاَ تَبْسُطْهَا کُلَّ الْبَسْطِ فَتَقْعُدَ مَلُومًا مَّحْسُورًا: و دستت را به گردنت زنجیر مکن و بسیار [هم] گشاده‏دستى منما تا ملامت‏شده و حسرت‏زده بر جاى مانى.» (اسراء 29) همچنین در آیات 110 اسراء و 67 فرقان این مساله را می‌بینیم.

خداوند مسلمانان را به صبر دعوت کرده است. این مساله اخلاقی با بسیاری از موضوعات ارتباط مستقیم دارد و به بسیاری از فصایل اخلاقی نمی‌توان جز با صبر دست یافت. خداوند بیش از هفتار بار در قرآن کریم به این مساله اشاره کرده است. «وَلَنَبْلُوَنَّکُمْ بِشَیْءٍ مِّنَ الْخَوفْ وَالْجُوعِ وَنَقْصٍ مِّنَ الأَمَوَالِ وَالأنفُسِ وَالثَّمَرَاتِ وَبَشِّرِ الصَّابِرِینَ* الَّذِینَ إِذَا أَصَابَتْهُم مُّصِیبَةٌ قَالُواْ إِنَّا لِلّهِ وَإِنَّا إِلَیْهِ رَاجِعونَ: و قطعا شما را به چیزى از [قبیل] ترس و گرسنگى و کاهشى در اموال و جانها و محصولات مى‏آزماییم و مژده ده شکیبایان را* [همان] کسانى که چون مصیبتى به آنان برسد مى‏گویند ما از آن خدا هستیم و به سوى او باز مى‏گردیم.» (بقره 155 و 156). این مساله در آیات 45، 153، 157، 214، 249 بقره و 15، 16، 17، 120، 125، 139، 146، 186، 200 آل عمران هم می‌بینیم.

مسعود انصاری کوشش کرده است با استفاده از کتاب‌های «فی‌ظلال القرآن»، «المیزان»، «المنار»، «مفاتح الغیب»، «مجمع البیان»، «ارشاد العقل السلیم الی مزایا القرآن» و «محاسن التاویل» این خصوصیات را استخراج کند.