سفارش امام علی(علیه السلام) برای پیمودن راه سعادت و نجات چه بود؟

امام علی(علیه السلام) در خطبه 24 نهج البلاغه یارانش را نخست به تقوا و پرهیزکارى سفارش مى کند و مى فرماید: (اى بندگان خدا! تقواى الهى پیشه کنید)؛ «فَاتَّقُوا اللهَ! عِبادَ اللهِ».

تقوا ـ که همان حالت خداترسى باطنى و جهت گیرى معنوى و درونى در مخالفت با گناه و توجّه به طاعت پروردگار است ـ سرچشمه اصلى تمام نیکى ها و خوبى ها است و به همین دلیل، در همه جا، به عنوان مقدمه اى براى سایر توصیه هاى مهم اخلاقى و اجتماعى و دینى، بر آن تأکید مى شود.

حضرت در توصیه دوم مى فرماید: (از خدا به سوى او فرار کنید! از غضب و سخط او به سوى رحمت و از عصیانش، به سوى اطاعت، و از عذابش، به سوى ثواب، و از نغمتش به سوى نعمت)؛ «وَ فِرُّوا اِلَى اللهِ مِنَ اللهِ».

این تعبیر اشاره لطیفى به مسأله توحید افعالى است؛ چرا که انسان هر مشکلى در این جهان پیدا مى کند، از ناحیه اَعمال او و آثارى است که خدا براى آن اَعمال قرار داده است. پس مشکلاتش به یک معنا، از سوى او است و مجازاتى است از ناحیه او، لذا انسان براى حلّ این مشکلات راهى جز این ندارد که به سوى او فرار کند زیرا «لامُؤَثِّرَ فِى الوُجودِ اِلاّ الله» و هر خیر و برکت و نجاتى که هست، از ناحیه او است.

قرآن مجید نیز درباره گروهى از گنهکاران که مشمول سخط و غضب الهى واقع شده بودند، مى فرماید: «وَظَنُّوا أَنْ لامَلْجَأ مِنَ اللهِ اِلاّ اِلَیْهِ»؛ (دانستند که پناهگاهى از خدا، جز به سوى او نیست). (1)

این نکته جالب است که انسان در زندگى معمولى هنگامى که از کسى یا چیزى وحشت مى کند، به شخص دیگرى یا چیز دیگرى پناه مى برد، ولى در مورد خداوند چنین نیست! هنگامى که از عذاب و کیفرش بترسد باید به خود او پناه ببرد؛ مگر قادر رحیم و مهربانى جز او پیدا مى شود؟!

این درسى است که توحید افعالى به ما داده و هر حرکت و برکتى را از سوى خداوند معرّفى کرده است.

خداوند داراى اَسماء و صفاتى است که ما را دعوت مى کند که در همه حال و در هر شرایطى، به او پناه بریم. اگر از خشم و غضبش ترسان بودیم به عفو و رحمتش پناه مى بریم و اگر از عدالتش بیمناک شدیم، به فضل و کَرَمش پناهنده مى شویم.

به هر حال، به نظر مى رسد که این جمله، از سوره ذاریات اقتباس شده که از زبان پیامبر اسلام فرمود: «فَفَرُّوا اِلَى اللهِ اِنّى لَکُمْ مِنْهُ نَذیرٌ مُبینٌ»؛ (پس به سوى خدا بگریزید! که من، از سوى او، براى شما بیم دهنده آشکارى هستم). (2)

حضرت، در سومین توصیه مى فرماید: (از همان راهى که خداوند، براى شما معیّن کرده است بروید)؛ «وَ امْضُوا فِى الَّذى نَهَجَهُ لَکُمْ».

و در چهارمین و آخرین توصیه، مى افزاید: (به وظایفى که براى شما مقرّر داشته، قیام کنید)؛ «وَ قُومُوا عَصَبَهُ بِکُمْ». (3)

در واقع در اینجا امام یک برنامه منظّم چهار ماده اى را براى سعادت و نجات پیروان خود، تنظیم فرموده است. در نخستین مرحله روح تقوا و خداترسى را در آنها زنده مى کند. این امر سبب حرکتى به سوى خدا مى گردد و مسأله «فرار از خدا به سوى خدا» مطرح مى شود. چون این حرکت آغاز شد باید در مسیر ایمان و عقیده در آن راهى گام نهد که خدا براى او مقرّر داشته است و در مرحله عمل ـ که مرحله چهارم است ـ به تکالیف و وظایفى قیام کند که او مقرّر کرده است. (4)

پی نوشت:

1. سوره توبه، آیه 118.

2. سوره ذاریات، آیه 50.

3. «عَصَبَ» از ماده «عصب» است و همان رشته هایى است که عضلات و  استخوانها را به  هم پیوند مى دهد. و این واژه، به معناى «بستن» نیز به کار مى رود.

4. گرد آوري از کتاب: پيام امام امير المومنين عليه السلام‏، آيت الله العظمى ناصر مكارم شيرازى، دار الكتب الاسلاميه‏، تهران‏، 1385 ه. ش‏، ج 2، ص 72.