منتظران قائم آل محمد پای درس صادق آل محمد
شاید این سوال به ذهن بسیاری خطور کرده باشد که؛ چرا منتظر ظهور باشیم درحالی که امید نداریم عمر ما به دیدن حکومت جهانی و عدالت گستر منجی موعود کفاف دهد؟ قرن‌هاست که مسلمین به امید ظهورش به دنیا آمدند و از دنیا رفته اند، اگر امام زمان علیه السلام در دوران حیات ما نیز ظهور نکنند؛ دیگر چرا باید همواره منتظر باشیم؟
وارث : با توجه به اینکه همه مسلمانان جهان به ظهور حضرت مهدی علیه السلام معتقدند و ظهور ایشان را انتظار می کشند؛ عدم پاسخ به چنین سوالاتی، ممکن است در ایمان و امید منتظران خللی وارد سازد و از آنجا که انتظار در نگاه شیعه به جهت اعتقاد به زنده و ناظر بودن امام زمان علیه السلام از جایگاه والایی برخوردار است؛ در این‌جا ضرورت منتظر بودن برای ظهور امام موعود علیه السلام با توجه به سیره و سخنان امام صادق علیه السلام، به اختصار تبیین خواهد شد.
انتظارِ اصیل
در فرهنگ اسلام و تشیع، انتظار [1] اصیل و حقیقی، انتظاری است که سبب حرکت، پویایی، عمل و آمادگی وسیع می گردد. از این رو، در سخنان پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و امامان معصوم علیهم السلام، انتظار را عمل و از برترین عمل‌ها[2] یا عبادت و از محبوب‌ترین عبادت‌ها معرفی کرده اند.[3]
ضرورت انتظار فرج
مسلم است که زمان دقیق ظهور را هیچ کس نمی تواند پیش بینی کند اما حتی اگر احتمال بدهیم که حضرت در زمان حیات ما ظهور نکند؛ همواره باید منتظر باشیم. برای توضیح این مطلب، با استفاده از روایات معصومین علیهم السلام، به ویژه روایات و سیره امام صادق علیه السلام به بیان چند نکته در باب ضرورت انتظار فرج، می‌پردازیم.
اول؛ احتمال وقوع ظهور در عصر حاضر
همان طور که ممکن است طول عمر ما به ظهور ایشان نرسد، این احتمال نیز وجود دارد که در زمان حیات ما ظهور ایشان رخ دهد و ما نیز شاهد برپایی حکومت جهانی ایشان باشیم. چراکه طبق روایات مقدمات ظهور حضرت به سرعت فراهم می‌شود [4] و بین وقوع علائم حتمی و ظهور کمتر از یک سال فاصله است.[5]
دوم؛ منتظر ظهور بودن تکلیف همه مومنان
انتظار تکلیف ماست و مهمترین علتی که ما را به انتظار امام موعود علیه السلام بر می انگیزد، روایاتی است که وظیفه ما را در دوران غیبت، انتظار فرج معرفی می کند. یکی از وظایف مسلّم مومنین در دوران غیبت کبرا، انتظار فرج است؛ یعنی انتظار برای تحقق حکومت موعود الهی. علاّمه محمّدباقر مجلسی (ره) بخشی از کتاب "بحارالانوار" را به همین موضوع اختصاص داده و در این باره هفتاد روایت از امامان معصوم علیهم السلام ذکر کرده است.[6]
حتی اگر احتمال بدهیم امام زمان علیه السلام در زمان حیات ما ظهور نمی کنند باز هم باید مشتاقانه ظهور ایشان را تمنا کنیم زیرا اشتیاقی که در پیشوایان معصوم ما مشاهده می شود روشنگر راهی است که نه تنها شیعیان، بلکه همه انسان‌ها باید برای خوشبختی و سعادت، آن راه را بپویند
سوم؛ اقتدا به منتظران واقعی ظهور یعنی امامان معصوم
در همه امور زندگی حتی انتظار، باید از بزرگان دین الگو گرفت و امامان معصوم علیهم السلام بهترین الگو برای یک منتظر واقعی هستند. برای نمونه روایات و سیره عملی امام صادق علیه السلام در باب انتظار می تواند بهترین توشه برای مومنان در مسیر پر فراز و نشیب دوران غیبت باشد.
امام صادق علیه السلام از منتظران واقعی امام زمان علیه السلام است. ایشان با وجود اینکه کاملاً آگاه است که حضرت مهدی علیه السلام، همان قائم آل محمد علیهم السلام و از نوادگان ایشان است و طول عمر امام به زمان تولد ایشان کفاف نمی دهد؛ اما مشتاقانه منتظر ظهور اوست و از فراق ایشان اشک می ریزد.
سدیر صیرفی می‌گوید: روزی من، مفضل، ابوبصیر و ابان بن تغلب وارد منزل امام صادق علیه السلام شدیم. دیدیم آن حضرت بر خاک نشسته و عبایی پشمین در بر کرده و بسان مادر فرزند مرده ای که دلش آتش گرفته، گریه می کند. اندوه و غم تمام چهره او را فرا گرفته، اشک چشمانش بر روی گونه ها غلتیده بود. چنین ترنم و نجوا می کرد: «آقای من غیبت تو خواب از چشم من ربوده و آرامش دلم را گرفته و گرفتاری ام را به ابد پیوند داده است...».[7]
بنابراین حتی اگر احتمال بدهیم امام زمان علیه السلام در زمان حیات ما ظهور نمی کنند باز هم باید مشتاقانه ظهور ایشان را تمنا کنیم زیرا اشتیاقی که در پیشوایان معصوم ما مشاهده می شود روشنگر راهی است که نه تنها شیعیان، بلکه همه انسان‌ها باید برای خوشبختی و سعادت، آن راه را بپویند و همچون رهبران الهی خویش در شوق درک حضور و حکومت آن نجات بخش محبوب و آسمانی، لحظات زندگی را سپری کنند.
چهارم؛ پیروزی منتظران در همه حال
تنها منتظران واقعی هستند که در صورت درک زمان ظهور امام زمان علیه السلام و یا رحلت قبل از ظهور؛ در هر دو صورت برنده خواهند بود و زیانی نخواهند دید.
درسرزمین منا
«مسعده» می گوید: در خدمت امام صادق علیه السّلام نشسته بودم، در این موقع پیرمردى با قدى خمیده و عصا وارد شد، و پس از سلام و جواب، گفت: یا ابن رسول اللَّه دستت را دراز کن تا ببوسم؟ امام علیه السّلام دستش را دراز کرد و بوسید و
بعد شروع به گریه نمود، امام علیه السّلام پرسید: چرا گریه می کنی؟ گفت: فدایت شوم مدت یکصد سال است که در انتظار قائم شما نشسته ام، با خود می گویم: این ماه و آن ماه و این سال و آن سال! حال سنّم بالا رفته و استخوان‌هایم ضعیف
گشته و اجلم نزدیک است. ولی آنچه که برایتان دوست می‌دارم، صورت نگرفته است. و همیشه کشته و آواره می شوید. و دشمنانتان قوی نیرومندند؛ چرا نگریم؟ در این موقع اشک از چشمان امام علیه السّلام سرازیر شد، سپس فرمود:
«اى پیر مرد، اگر تا ظهور قائم زنده ماندى که سعادتی بزرگ پیدا کرده اى و اگر مرگت فرا رسید، در قیامت با اهل بیت خواهی بود، زیرا پیامبر صلّی اللَّه علیه و آله فرمود: من دو چیز گرانبها را در میان شما می گذارم، به آن دو چنگ زنید، تا هرگز گمراه نشوید: 1- کتاب خدا و 2- عترت من.»
پیرمرد گفت: پس از شنیدن سخنان شما، دیگر ترسی ندارم... امام در ادامه فرمود:
«اى پیرمرد، شیعیان در زمان غیبت ما، در حیرت و آزمایش قرار می گیرند، و در آنجاست که خاصّان در هدایت و راه خود ثابت می مانند، بار خدایا آنان را یارى کن.» [8]
پنجم؛ امکان رجعت برای منتظران خالص
علاوه بر این، حتی در صورت مردن قبل از ظهور، بازگشت به دنیا برای گروهی از مومنان خالص و منتظران واقعی امام عصر علیه السلام ممکن خواهد بود.
امام صادق علیه السلام؛ به منتظران واقعی راه کاری برای درک دوران ظهور و حکومت حضرت نشان می دهند که در صورت التزام به این عمل و لوازم آن؛ حتی اگر پیش از ظهور از دنیا بروند، زنده خواهند و افتخار یاری امام زمان علیه السلام را به دست خواهد آورد. ایشان در معرفی «دعای عهد» می فرمایند:
«هر کس چهل بامداد این عهد را بخواند، از یاوران قائم خواهد بود، و اگر پیش از ظهور آن حضرت بمیرد خداوند (هنگام ظهور) او را از قبر بیرون آورد؛ و با هر کلمه این دعا؛ هزار ثواب به او عطا فرماید و هزار گناه از نامه عمل او محو کند.»[9]
البته باید در نظر داشت این آثار ممکن است مقید باشد به این که اعمال و رفتار دیگر نیز درست و مطابق موازین شرع باشد؛ زیرا انسان باید با حقیقت این دعا انس داشته باشد تا بتواند با خدای خود عهد کند.
همچنین ممکن است خداوند متعال به برکت خواندن با توجه و خالصانه این دعا در چهل روز و عهد قلبی با امام عصر علیه- السلام چنان تحولی در وجود انسان ایجاد کند تا به قابلیتی برسد که بتواند از اصحاب حضرت شود.
امام صادق علیه السلام از منتظران واقعی امام زمان علیه السلام است. ایشان با وجود اینکه کاملاً آگاه است که حضرت مهدی علیه السلام، همان قائم آل محمد علیهم السلام و از نوادگان ایشان است و طول عمر امام به زمان تولد ایشان کفاف نمی دهد؛ اما مشتاقانه منتظر ظهور اوست و از فراق ایشان اشک می ریزد.
آرزوی درک دوران ظهور
بنابراین مومنان به حضرتش باید همواره منتظر ظهور باشند؛ زیرا آنان که در زندگی دنیا همّ و غم و همت و تلاششان در راستای این هدف است، مشمول این بشارت امام صادق علیه السلام می گردند که می فرماید:
«... خوشا به حال شیعیان قائم ما که در زمان غیبت، ظهور او را انتظار می کشند و در زمان ظهور از او فرمان می برند. آنها اولیای خدایند که هیچ گونه ترس و اندوهی بر آنان نیست».[10]
امام صادق علیه السلام، از منتظران واقعی امام زمان علیه السلام بودند و همواره آرزوی درک دوران حضرت و یاری ایشان را داشتند و در این باره فرمودند:
«اگر [روزگار] او را درک می کردم، سراسر عمر خود، به او خدمت می کردم»[11]
علامه مجلسی پس از ذکر این روایت آن را چنین توضیح داده که «خدمت او را می کردم» یعنی او را پرورش می دادم و یاری می کردم.[12]
خواسته ای صادقانه
حال که خداوند بر ما منت نهاده و ما را هم‌عصر با حضرتش قرار داده است و در دورانی زندگی می کنیم که سرپرست و ولیّ امر و امام حیّ ما حضرت حجت بن الحسن، مهدی موعود علیه السلام است؛ چه نیکوست که از خداوند صادقانه بخواهیم؛ سراسر عمر خویش را در مسیر اطاعت و خدمت به امام خود سپری کنیم؛ هم قبل از ظهور از منتظران و یاوران ایشان باشیم و هم بعد از ظهور؛ در راه خدا خالصانه از فرمانش اطاعت کنیم.
پی‌نوشت‌ها
1. انتظار در لغت به معنای درنگ در امور، نگهبانی، چشم به راه بودن و نوعی امید داشتن به آینده است. در اصطلاح به معنای «چشم داشتن به ظهور امام موعود و تشکیل حکومت عدل الهی توسط آن حضرت» است. التحقیق فی کلمات القرآن الکریم، حسن مصطفوی، جلد 12، ص166.
2. افضل اعمال امتی انتظار الفرج من الله عزّوجّل» و «انتظار الفرج من اعظم العمل»؛ کمال‌الدین، شیخ صدوق، ج2، باب55.
3. «انتظار الفرج عبادة»؛ بحارالانوار، علامه مجلسی، ج52، ص122.
4. ر.ک: کمال الدین،ص373، باب 35،ح6 و همان، ص377، باب36، ح1
5. ر.ک: الغیبة للنعمانی، ص275،باب14،ح36
6. ر.ک: بحارالانوار، علامه مجلسی ج۵۲، ص۱۲۵
7. کمال الدین و تمام النعمة، ج2، ص: 353
8. إرشاد القلوب ، ترجمه سلگى، ج2، ص: 337
9. بحارالانوار، علامه مجلسی، ج53، ص95: مَنْ دَعَا إِلَی اللَّهِ أَرْبَعِینَ صَبَاحاً بِهَذَا الْعَهْدِ کَانَ مِنْ أَنْصَارِ قَائِمِنَا فَإِنْ مَاتَ قَبْلَهُ أَخْرَجَهُ اللَّهُ تَعَالَی مِنْ قَبْرِهِ وَ أَعْطَاهُ بِکُلِّ کَلِمَةٍ أَلْفَ حَسَنَةٍ وَ مَحَا عَنْهُ أَلْفَ سَیِّئَةٍ وَ هُوَ هَذَا اللَّهُمَّ رَبَ النُّورِ الْعَظِیمِ وَ رَبَّ الْکُرْسِیِّ الرَّفِیعِ وَ رَبَّ الْبَحْرِ الْمَسْجُور... .
10. همان، ج52، ص150 : طُوبَی لِشِیعَةِ قَائِمِنَا الْمُنْتَظِرِینَ لِظُهُورِهِ فِی غَیْبَتِهِ وَ الْمُطِیعِینَ لَهُ فِی ظُهُورِهِ أُولَئِکَ أَوْلِیَاءُ اللَّهِ الَّذِینَ لا خَوْفٌ عَلَیْهِمْ وَ لا هُمْ یَحْزَنُونَ.
11. الغیبة للنعمانی، ص: 246 :إنی لو أدرکته لخدمته أیام حیاتی.
12. بحارالانوار، علامه مجلسی، ج۵۱، ص۱۴۸
/1102101305
انتظارِ اصیل
در فرهنگ اسلام و تشیع، انتظار [1] اصیل و حقیقی، انتظاری است که سبب حرکت، پویایی، عمل و آمادگی وسیع می گردد. از این رو، در سخنان پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و امامان معصوم علیهم السلام، انتظار را عمل و از برترین عمل‌ها[2] یا عبادت و از محبوب‌ترین عبادت‌ها معرفی کرده اند.[3]
ضرورت انتظار فرج
مسلم است که زمان دقیق ظهور را هیچ کس نمی تواند پیش بینی کند اما حتی اگر احتمال بدهیم که حضرت در زمان حیات ما ظهور نکند؛ همواره باید منتظر باشیم. برای توضیح این مطلب، با استفاده از روایات معصومین علیهم السلام، به ویژه روایات و سیره امام صادق علیه السلام به بیان چند نکته در باب ضرورت انتظار فرج، می‌پردازیم.
اول؛ احتمال وقوع ظهور در عصر حاضر
همان طور که ممکن است طول عمر ما به ظهور ایشان نرسد، این احتمال نیز وجود دارد که در زمان حیات ما ظهور ایشان رخ دهد و ما نیز شاهد برپایی حکومت جهانی ایشان باشیم. چراکه طبق روایات مقدمات ظهور حضرت به سرعت فراهم می‌شود [4] و بین وقوع علائم حتمی و ظهور کمتر از یک سال فاصله است.[5]
دوم؛ منتظر ظهور بودن تکلیف همه مومنان
انتظار تکلیف ماست و مهمترین علتی که ما را به انتظار امام موعود علیه السلام بر می انگیزد، روایاتی است که وظیفه ما را در دوران غیبت، انتظار فرج معرفی می کند. یکی از وظایف مسلّم مومنین در دوران غیبت کبرا، انتظار فرج است؛ یعنی انتظار برای تحقق حکومت موعود الهی. علاّمه محمّدباقر مجلسی (ره) بخشی از کتاب "بحارالانوار" را به همین موضوع اختصاص داده و در این باره هفتاد روایت از امامان معصوم علیهم السلام ذکر کرده است.[6]
حتی اگر احتمال بدهیم امام زمان علیه السلام در زمان حیات ما ظهور نمی کنند باز هم باید مشتاقانه ظهور ایشان را تمنا کنیم زیرا اشتیاقی که در پیشوایان معصوم ما مشاهده می شود روشنگر راهی است که نه تنها شیعیان، بلکه همه انسان‌ها باید برای خوشبختی و سعادت، آن راه را بپویند
سوم؛ اقتدا به منتظران واقعی ظهور یعنی امامان معصوم
در همه امور زندگی حتی انتظار، باید از بزرگان دین الگو گرفت و امامان معصوم علیهم السلام بهترین الگو برای یک منتظر واقعی هستند. برای نمونه روایات و سیره عملی امام صادق علیه السلام در باب انتظار می تواند بهترین توشه برای مومنان در مسیر پر فراز و نشیب دوران غیبت باشد.
امام صادق علیه السلام از منتظران واقعی امام زمان علیه السلام است. ایشان با وجود اینکه کاملاً آگاه است که حضرت مهدی علیه السلام، همان قائم آل محمد علیهم السلام و از نوادگان ایشان است و طول عمر امام به زمان تولد ایشان کفاف نمی دهد؛ اما مشتاقانه منتظر ظهور اوست و از فراق ایشان اشک می ریزد.
سدیر صیرفی می‌گوید: روزی من، مفضل، ابوبصیر و ابان بن تغلب وارد منزل امام صادق علیه السلام شدیم. دیدیم آن حضرت بر خاک نشسته و عبایی پشمین در بر کرده و بسان مادر فرزند مرده ای که دلش آتش گرفته، گریه می کند. اندوه و غم تمام چهره او را فرا گرفته، اشک چشمانش بر روی گونه ها غلتیده بود. چنین ترنم و نجوا می کرد: «آقای من غیبت تو خواب از چشم من ربوده و آرامش دلم را گرفته و گرفتاری ام را به ابد پیوند داده است...».[7]
بنابراین حتی اگر احتمال بدهیم امام زمان علیه السلام در زمان حیات ما ظهور نمی کنند باز هم باید مشتاقانه ظهور ایشان را تمنا کنیم زیرا اشتیاقی که در پیشوایان معصوم ما مشاهده می شود روشنگر راهی است که نه تنها شیعیان، بلکه همه انسان‌ها باید برای خوشبختی و سعادت، آن راه را بپویند و همچون رهبران الهی خویش در شوق درک حضور و حکومت آن نجات بخش محبوب و آسمانی، لحظات زندگی را سپری کنند.
چهارم؛ پیروزی منتظران در همه حال
تنها منتظران واقعی هستند که در صورت درک زمان ظهور امام زمان علیه السلام و یا رحلت قبل از ظهور؛ در هر دو صورت برنده خواهند بود و زیانی نخواهند دید.
درسرزمین منا
«مسعده» می گوید: در خدمت امام صادق علیه السّلام نشسته بودم، در این موقع پیرمردى با قدى خمیده و عصا وارد شد، و پس از سلام و جواب، گفت: یا ابن رسول اللَّه دستت را دراز کن تا ببوسم؟ امام علیه السّلام دستش را دراز کرد و بوسید و
بعد شروع به گریه نمود، امام علیه السّلام پرسید: چرا گریه می کنی؟ گفت: فدایت شوم مدت یکصد سال است که در انتظار قائم شما نشسته ام، با خود می گویم: این ماه و آن ماه و این سال و آن سال! حال سنّم بالا رفته و استخوان‌هایم ضعیف
گشته و اجلم نزدیک است. ولی آنچه که برایتان دوست می‌دارم، صورت نگرفته است. و همیشه کشته و آواره می شوید. و دشمنانتان قوی نیرومندند؛ چرا نگریم؟ در این موقع اشک از چشمان امام علیه السّلام سرازیر شد، سپس فرمود:
«اى پیر مرد، اگر تا ظهور قائم زنده ماندى که سعادتی بزرگ پیدا کرده اى و اگر مرگت فرا رسید، در قیامت با اهل بیت خواهی بود، زیرا پیامبر صلّی اللَّه علیه و آله فرمود: من دو چیز گرانبها را در میان شما می گذارم، به آن دو چنگ زنید، تا هرگز گمراه نشوید: 1- کتاب خدا و 2- عترت من.»
پیرمرد گفت: پس از شنیدن سخنان شما، دیگر ترسی ندارم... امام در ادامه فرمود:
«اى پیرمرد، شیعیان در زمان غیبت ما، در حیرت و آزمایش قرار می گیرند، و در آنجاست که خاصّان در هدایت و راه خود ثابت می مانند، بار خدایا آنان را یارى کن.» [8]
پنجم؛ امکان رجعت برای منتظران خالص
علاوه بر این، حتی در صورت مردن قبل از ظهور، بازگشت به دنیا برای گروهی از مومنان خالص و منتظران واقعی امام عصر علیه السلام ممکن خواهد بود.
امام صادق علیه السلام؛ به منتظران واقعی راه کاری برای درک دوران ظهور و حکومت حضرت نشان می دهند که در صورت التزام به این عمل و لوازم آن؛ حتی اگر پیش از ظهور از دنیا بروند، زنده خواهند و افتخار یاری امام زمان علیه السلام را به دست خواهد آورد. ایشان در معرفی «دعای عهد» می فرمایند:
«هر کس چهل بامداد این عهد را بخواند، از یاوران قائم خواهد بود، و اگر پیش از ظهور آن حضرت بمیرد خداوند (هنگام ظهور) او را از قبر بیرون آورد؛ و با هر کلمه این دعا؛ هزار ثواب به او عطا فرماید و هزار گناه از نامه عمل او محو کند.»[9]
البته باید در نظر داشت این آثار ممکن است مقید باشد به این که اعمال و رفتار دیگر نیز درست و مطابق موازین شرع باشد؛ زیرا انسان باید با حقیقت این دعا انس داشته باشد تا بتواند با خدای خود عهد کند.
همچنین ممکن است خداوند متعال به برکت خواندن با توجه و خالصانه این دعا در چهل روز و عهد قلبی با امام عصر علیه- السلام چنان تحولی در وجود انسان ایجاد کند تا به قابلیتی برسد که بتواند از اصحاب حضرت شود.
امام صادق علیه السلام از منتظران واقعی امام زمان علیه السلام است. ایشان با وجود اینکه کاملاً آگاه است که حضرت مهدی علیه السلام، همان قائم آل محمد علیهم السلام و از نوادگان ایشان است و طول عمر امام به زمان تولد ایشان کفاف نمی دهد؛ اما مشتاقانه منتظر ظهور اوست و از فراق ایشان اشک می ریزد.
آرزوی درک دوران ظهور
بنابراین مومنان به حضرتش باید همواره منتظر ظهور باشند؛ زیرا آنان که در زندگی دنیا همّ و غم و همت و تلاششان در راستای این هدف است، مشمول این بشارت امام صادق علیه السلام می گردند که می فرماید:
«... خوشا به حال شیعیان قائم ما که در زمان غیبت، ظهور او را انتظار می کشند و در زمان ظهور از او فرمان می برند. آنها اولیای خدایند که هیچ گونه ترس و اندوهی بر آنان نیست».[10]
امام صادق علیه السلام، از منتظران واقعی امام زمان علیه السلام بودند و همواره آرزوی درک دوران حضرت و یاری ایشان را داشتند و در این باره فرمودند:
«اگر [روزگار] او را درک می کردم، سراسر عمر خود، به او خدمت می کردم»[11]
علامه مجلسی پس از ذکر این روایت آن را چنین توضیح داده که «خدمت او را می کردم» یعنی او را پرورش می دادم و یاری می کردم.[12]
خواسته ای صادقانه
حال که خداوند بر ما منت نهاده و ما را هم‌عصر با حضرتش قرار داده است و در دورانی زندگی می کنیم که سرپرست و ولیّ امر و امام حیّ ما حضرت حجت بن الحسن، مهدی موعود علیه السلام است؛ چه نیکوست که از خداوند صادقانه بخواهیم؛ سراسر عمر خویش را در مسیر اطاعت و خدمت به امام خود سپری کنیم؛ هم قبل از ظهور از منتظران و یاوران ایشان باشیم و هم بعد از ظهور؛ در راه خدا خالصانه از فرمانش اطاعت کنیم.
پی‌نوشت‌ها
1. انتظار در لغت به معنای درنگ در امور، نگهبانی، چشم به راه بودن و نوعی امید داشتن به آینده است. در اصطلاح به معنای «چشم داشتن به ظهور امام موعود و تشکیل حکومت عدل الهی توسط آن حضرت» است. التحقیق فی کلمات القرآن الکریم، حسن مصطفوی، جلد 12، ص166.
2. افضل اعمال امتی انتظار الفرج من الله عزّوجّل» و «انتظار الفرج من اعظم العمل»؛ کمال‌الدین، شیخ صدوق، ج2، باب55.
3. «انتظار الفرج عبادة»؛ بحارالانوار، علامه مجلسی، ج52، ص122.
4. ر.ک: کمال الدین،ص373، باب 35،ح6 و همان، ص377، باب36، ح1
5. ر.ک: الغیبة للنعمانی، ص275،باب14،ح36
6. ر.ک: بحارالانوار، علامه مجلسی ج۵۲، ص۱۲۵
7. کمال الدین و تمام النعمة، ج2، ص: 353
8. إرشاد القلوب ، ترجمه سلگى، ج2، ص: 337
9. بحارالانوار، علامه مجلسی، ج53، ص95: مَنْ دَعَا إِلَی اللَّهِ أَرْبَعِینَ صَبَاحاً بِهَذَا الْعَهْدِ کَانَ مِنْ أَنْصَارِ قَائِمِنَا فَإِنْ مَاتَ قَبْلَهُ أَخْرَجَهُ اللَّهُ تَعَالَی مِنْ قَبْرِهِ وَ أَعْطَاهُ بِکُلِّ کَلِمَةٍ أَلْفَ حَسَنَةٍ وَ مَحَا عَنْهُ أَلْفَ سَیِّئَةٍ وَ هُوَ هَذَا اللَّهُمَّ رَبَ النُّورِ الْعَظِیمِ وَ رَبَّ الْکُرْسِیِّ الرَّفِیعِ وَ رَبَّ الْبَحْرِ الْمَسْجُور... .
10. همان، ج52، ص150 : طُوبَی لِشِیعَةِ قَائِمِنَا الْمُنْتَظِرِینَ لِظُهُورِهِ فِی غَیْبَتِهِ وَ الْمُطِیعِینَ لَهُ فِی ظُهُورِهِ أُولَئِکَ أَوْلِیَاءُ اللَّهِ الَّذِینَ لا خَوْفٌ عَلَیْهِمْ وَ لا هُمْ یَحْزَنُونَ.
11. الغیبة للنعمانی، ص: 246 :إنی لو أدرکته لخدمته أیام حیاتی.
12. بحارالانوار، علامه مجلسی، ج۵۱، ص۱۴۸
/1102101305